Диссертация илмий раҳбар: Б. Х. Ходжаев, педагогика фанлари доктори, профессор наманган 2022 2

(ишлаб чиқаришдаги носозликлар, авариялар, ҳавонинг ифлосланиши ва бош-
қалар), кам ўрганилган ва оммавий онгда акс эттирилмаган (оммавий қирғин 
қуролларини йўқ қилиш билан боғлиқ хавфлар ва бошқалар). 
Рисклар институционал тузилмаларга таъсир қилади; сиѐсий тизим; 
оммавий қийматлар; жамоавий иштирок шакллари; индивидуал онг ва хатти-
ҳаракатлар (хусусан, чўзилган инқирозлар ва такрорий офатлар кучли кучга 
бўлган эҳтиѐжнинг ғоясини кучайтириши мумкин). 
Глобал хавфларни енгишда жамоатчилик иштирокининг шакллари 
кучсиздан (хабардор бўлиш, овоз бериш ва қатнашиш ҳуқуқидан 
фойдаланиш, масалан, атроф-муҳит ҳаракатларида) кучли (замонавий 
жамият жараёнларига таъсир қилиш, хатарларни бошқариш, ҳатто уларни 
бошқариш) каби ўзгаради. 
―Риск‖ тушунчаси фанлараро тушунча бўлиб, ―риск‖ феноменининг 
экологик, психологик, ижтимоий-психологик, ҳуқуқий, тиббий-биологик, 
иқтисодий ва бошқа жиҳатлари ажратиб кўрсатилади. Ҳар бир фан ѐки 
фаолият соҳасида ўзига хос риск кўриб чиқилганлиги сабабли, рискларнинг 
ягона таснифи мавжуд эмас. 
Педагогик риск ХХ асрнинг охиридан бошлаб ривожлана бошлайди. Бу 
педагогикада нисбатан янги йўналиш бўлиб, ўқитувчининг касбий 
фаолиятининг хулқ-атвор жиҳатини, ижтимоий-иқтисодий ва психологик 

---

71 
ҳодиса сифатида педагогик рискнинг моҳиятини, шунингдек, муқаррар 
танлов шароитида педагогик фаолиятнинг умумий нақш ва хусусиятларини 
ўрганади. 
Педагогика соҳасидаги рискни И.Г.Абрамова, Э.Х.Михайлова, 
М.М.Поташник, Э.Р.Хабибуллина каби тадқиқотчилар илмий ишларида 
таҳлил қилдилар. 
Педагогик ѐндашув педагогик риск касбий фаолиятнинг ўзига хос 
шакли ва ўқитувчининг ҳақиқатга бўлган муносабати билан боғлиқ. 
Педагогик рискнинг асосий хусусиятлари унда бир нечта таркибий қисмлар 
мавжудлиги билан боғлиқ бўлиб, уларнинг мутлақ қийматлари ҳам маъно, 
ҳам аҳамиятга эга эмас. 
Педагогик рискнинг биринчи компоненти муайян талаба ѐки гуруҳга 
нисбатан ўз педагогик режасини амалга оширишда ўқитувчининг масъулияти 
ўлчовини белгилайди. Иккинчидан, педагогик рискни педагогик қарор қабул 
қилишда ноаниқликни бартараф этиш учун ўқитувчининг фаолияти сифатида 
тавсифлайди. Учинчиси – таълим жараѐнида иштирокчилар ўртасидаги 
муносабатларни тартибга солиш билан боғлиқ. Тўртинчиси – ўқувчиларни 
тарбиялашда педагогик жамоа аъзоларининг педагогик ҳаракатларининг 
изчиллигини акс эттиради. 
И.Г.Абрамова педагогик риск ҳисси кўп ўлчовли эканлигини қайд 
этади. Бу фақат маълум бир зарарни кутиш билан тугамайди. Бу жуда 
öзнелдир
ва кўп жиҳатдан иррационалдир, чунки у кўпинча сублиминал 
равишда шакллантирилади, субъектлар риск билан боғлиқ омилларга 
мувофиқ (бу омиллар қарор қабул қилувчи шахс учун риск билан боғлиқ 
бўлиши мумкин). 
М.М.Поташник рискни бирор нарсанинг, қарор қабул қилишнинг ва 
бошқарув ҳаракатларининг олдиндан кафолатланмаган ва ижобий натижалар 
билан, муваффақиятнинг мутлақ бўлмаган имкониятлари билан юзага 
келиши мумкин бўлган хавфи сифатида белгилайди. Муаллиф, шунингдек, 
бошқарув рискларини – бошқарувдаги рискларни ноаниқлик шароитида ва 

---

72 
бошқарув вариантларини муқаррар равишда танлаш ҳолатида рахбарнинг 
ўзига хос фаолияти сифатида кўрсатади. Бундан ташқари, М.М.Поташник 
рискни бошқариш ҳақида гапиради, у кутилган натижани олишда ноаниқлик 
шароитида бошқарув фаолияти деб ҳисоблайди, бу эса рискли вазиятларнинг 
зоналарини кенгайтиради. Бундай шароитда ноаниқлик ва ишончсизлик 
пайдо бўлади ва албатта, муваффақиятли натижага эришиш учун риск 
даражасини оширади. 
Педагогик риск – алоҳида педагогик вазифани хал қилишда одатий 
чоралар самарасиз бўлиб, унинг ижобий натижасига тўлиқ ишонч 
бўлмаганда, ноанъанавий усул ѐки воситаларни фойдаланиш. 
Ҳозирги кунда дунѐда педагогик жараѐнлар жадаллашмоқда, шу 
муносабат билан таълимни модернизация қилиш жараѐни янгиланмоқда, 
табиий ва зарур шарти – бу педагогик фаолият. Бугунги кунда педагогик 
фаолият деярли барча таркибий алоқаларни, таълим қуйи тизимларини 
қамраб олади. Аммо шуни таъкидлаш керакки, инновацияларнинг жадал 
ривожланиши ҳар доим ҳам таълимдаги сифат ўзгаришига олиб келмайди. 
Тадқиқотчилар таъкидлашича, кўпинча ўқув юртларида ўқув жараѐни 
таркиби ва мазмунини сезиларли даражада ўзгартирмайдиган инновациялар 
жорий этилади, чунки инновацияларнинг асосий мақсадлари ташқи босимни 
юмшатувчи қўшимча манбалар бўлиши (масалан, рақобатдош ҳаракатга 
қатнашиш) ва бошқалар. Амалда, бундай педагогик ўзгаришларнинг 
мазмуни жамият эҳтиѐжларига жавоб бермайди. Сўнгги пайтларда 
диссертация тадқиқотларида, олимлар ва амалиѐтчилар муҳокамаларида 
педагогик рискларни сабабларни ўрганиш ва ушбу муаммони ҳал қилишга 
катта эътибор берилмоқда. 
―Рисклар‖, ―касбий рисклар‖ тушунчаларини ўрганишда замонавий 
ѐндашувлар кўриб чиқилади, ўқитувчининг педагогик фаолиятида касбий 
риск турлари ва уларнинг пайдо бўлиши сабаблари, ўқув юртидаги 
педагогик фаолиятда ўқитувчининг турли хил рискларининг олдини олиш 
учун профилактика предметлари ва тизими белгиланади. 

---

73 
Педагогик ва психологик адабиѐтларни таҳлил қилиш натижасида 
таълим тизимида юзага чиқадиган рискларни қўйидагича гуруҳлаштириш 
мумкин. 
Биринчи гуруҳ ўқув-билиш жараѐнини ташкил этиш ва амалга 
ошириш жараѐнида (М.Битянова, В. В. Рубцов) ва бошқаларни бевосита 
мактабнинг таълим маконида юзага келадиган хатарлар билан боғлиқ бўлиб, 
уларнинг сабаблари мактаб дастурларининг мураккаблиги, таълим 
мазмунининг ҳаддан ташқари юкланиши; вақт етишмаслиги билан боғлиқ 
бўлган юқори ўқув юки; мактабни юқори ўқув ставкаларига йўналтириш; 
самарасиз ўқитиш усуллари; болалар жамоасининг болани рад этиши ѐки 
тенгдошлари билан дўстона муносабатларнинг йўқлиги, ўқитувчининг 
салбий муносабати ва бошқалар. 
Иккинчи гуруҳга касбий фаолиятнинг ўзига хос хусусиятларидан 
келиб чиқиб, таълим жараѐни иштирокчилари (ўқитувчилар, психологлар, 
таълим муассасалари раҳбарлари), касбий деформация ва нотўғри мослашув 
(Е.И.Рогов, Л.М.Митина, Э.С.Асмаковетс, Ю.А.Юдчитс, М.В.Борисова,
В.Э.Пахалян, И.А.Баева ва бошқалар) билан боғлиқ рисклар киради. 
Мактаб таълим маконининг учинчи гуруҳ рисклари мактаб даврида 
болага салбий таъсир кўрсатадиган ноқулай омиллар хисобланган оилавий 
хатарлар (И.Дубровина, К.Лиманская, В.В.Рубцов) туфайли келиб чиқади, 
шу жумладан: болани битта ота-она томонидан тарбиялаш; асраб олувчи 
ота-оналар (ўгай ота ѐки ўгай она, қариндошлар, шунингдек улар билан 
доимий яшайдиган ота-оналар) томонидан тарбиялаш; агар ота-она ўзини 
бахтсиз ҳис қилса ва оилада ѐпиқ бўлса, ҳаѐтга нисбатан ижобий ҳис-
туйғулар ва қарашларни шакллантириш учун зарур шарт-шароитларни 
яратолмайди. 
Тўртинчи гуруҳга мактабнинг таълим майдонига билвосита таъсир 
кўрсатадиган ва ноқулай экологик вазият таъсири билан белгиланадиган 
атроф-муҳит омиллари билан боғлиқ экологик хатарлар киради. 
Л.И.Степанованинг фикрига кўра, мактабнинг таълим майдони бир вақтнинг 

---

74 
ўзида кўплаб атроф-муҳит омилларининг (антропоген ва техноген, 
ижтимоий-иқтисодий, ижтимоий-психологик ва бошқалар) таъсирига 
учрайди. Бу таълим жараѐнларини лойиҳалаш ва бошқаришда ҳисобга 
олиниши керак 
Ахборот хатарлари гуруҳи инсоннинг энг кучли физиологик 
стимулларига киради, чунки ижобий маълумотлар мия ва юрак қон 
таъминотини яхшилайдиган ижобий ҳис-туйғуларни, салбий маълумотлар 
эса одамни стресс, асабийлашиш хусусияти келтириб чиқаради. 
Жамият субъекти сифатида инсон ҳам ушбу жараѐн ва ўзгаришларда 
иштирок этади, чунки жамиятдаги таркибий ва институтционал ўзгаришлар 
ҳаѐт оламини қайта қуриш, эҳтиѐжлар, манфаатлар ва шахсларни 
мақсадларини аниқлаш стратегияларига олиб келади. Шубҳасиз, ушбу 
вазиятда индивидуал ва гуруҳ ижтимоий иштирокчиларининг мавжудлиги 
кўп сонли рискларга дучор бўлмоқда, улар ижтимоий ўзгаришларнинг 
тезлашиши шароитида экспансион равишда ошиб боради. 
Ҳозирги кунда дунѐда инновацион жараѐнлар жадаллашмоқда, шу 
муносабат билан таълимни модернизация қилиш жараѐни янгиланмоқда, 
табиий ва зарур шарти бу инновацион фаолият ва инноватикадир. 
Бугунги кунда инновацион фаолият деярли барча таркибий алоқаларни, 
таълим қуйи тизимларини қамраб олади. 
Аммо 
шуни 
таъкидлаш 
керакки, 
инновацияларнинг 
жадал 
ривожланиши ҳар доим ҳам таълимдаги сифат кўрсаткичларининг баланд 
бўлишига ѐки ўзгаришига олиб келмайди. 
Тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, кўпинча ўқув юртларида ўқув 
жараѐни таркиби ва мазмунини сезиларли даражада ўзгартирмайдиган 
инновациялар жорий этилади, чунки инновацияларнинг асосий мақсадлари 
ташқи босимни юмшатувчи қўшимча манбалар бўлиши мумкин (масалан, 
рақобатдош ҳаракатга қатнашиш квотаси) ва бошқалар. Амалда бундай 
инновацион ўзгаришларнинг мазмуни жамият эҳтиѐжларига жавоб бермайди.

---

75 
Сўнгги пайтларда олимлар ва амалиѐтчилар муҳокамаларида сабабларни 
ўрганиш ва ушбу муаммони ҳал қилишга катта эътибор берилмоқда.
Таълимни ривожлантиришнинг ҳозирги босқичида, ўқитувчининг 
ижтимоий-педагогик фаолияти мураккаблашганда ва у ерда кўпроқ риск 
пайдо бўлганда, муваффақиятли фаолиятни қўллаб-қувватловчи ва уни 
амалга ошириш жараѐнида рискларни минималлаштиришга ѐрдам берадиган 
ўқитувчини қўллаб-қувватлашнинг самарали тизимини ташкил этиш 
муаммоси пайдо бўлади. 
Ижтимоий-педагогик фаолият жараѐнида турли хил рисклар юзага 
келиши мумкин, чунки мазкур жараѐн ноаниқликнинг катта қисмини ташкил 
этади. И.Г.Абрамованинг фикрича, педагогик рискларни ўрганиш ишларида 
стратегик, жисмоний, номувофиқлик риски, диспозиция, технологик, 
номувофиқлик ва ҳаракатсизлик риски каби рисклар мавжуд
1
.
Педагогик касби жамият билан чамбарчас боғлиқ касб. Шунинг учун 
жамиятда бўлаѐтган ўзгаришлар педагогик касбига ташқи таъсир этувчи 
омил сифатида қаралади. Г.В.Михайлова
2
нинг фикрича, ташқи омилларга 
сиѐсий, иқтисодий, ижтимоий ва технологик омиллар киради. Ушбу 
омилларга асосланиб, ижтимоий-педагогик фаолиятни ташкил этишда 
қуйидаги рискларни ажратиб кўрсатиш мумкин (2.3.1-жадвалга қаранг):