E. Qodirov. Gistologiya. T.: «Fan va texnologiya», 2012. 256 6

9^a

62-rasm. Orqa miyaning harakatlantiruvchi nerv hujayrasining
sitoplaztnasidagi tigroid modda (400 marta kat):
1-nerv hujayrasining neyroplazmasidagi tigroid modda donachalari
(Nissel tanachalari).
tiklanadi. Nerv hujayralarida sodir bo'ladigan har xil patalogik jarayonlarda (yallig'lanish, intoksikatsiya, degeneratsiya va boshqa holatlarda) ham tigroid modda miqdori o'zgarib turadi. Demak, ma'lum boiishicha, tigroid moddaning miqdori va sifati nerv hujayralarining fiziologik holatiga bevosita bog'liq bo'ladi.
Nerv hujayrasining o'simtalari, asosan, tashqi va ichki ta'sirni markazga va u yerdan javob impulsini harakat organlariga uzatib berish vazifasini bajaradi. Ular organizm nerv sistemasining bir butunligini ta'minlaydi. Nerv o'simtalarining o'rtasida uning o'q qismi yotadi, uning ustidan esa yumshoq parda o'rab turadi. Bunga mielin parda deyiladi. Ayrim nerv o'simtalarining pardasi boimasligi ham mumkin, ya'ni o'simta faqat o'q qismdan tashkil topgan boiadi. Nerv hujayralari pardasi bor-yo'qligiga qarab ikkiga, ya'ni mielinsiz va mielinli nerv tolalarigabo'linadi.
Mielinsiz nerv tolalari ko'z, quloq hamda achchiq va chuchukni sezadigan organlar va vestibular apparatning nerv sistemasini tashkil etadi. Ular ko'pgina vegetativ nerv sistemasida uchraydi. Bu nerv sistemasi yuksak darajada ixtisoslashgan bo'lib, organizmning tashqi muhit bilan moslashishini ta'minlaydi. Har bir nerv tolasi tarkibida 3-20
237

63-rasm. «Kabel» usulida tuzilgan tnielinsiz nerv tolasining kattalashtirib chizilgan sxemasi:
I-bo'ylama kesimi; II-ko'ndalang kesimi:
1-o'q silindri; 2-aksolemma; 3-mezakson; 4-lemmotsit (Shvann)
hujayra qobig'i; 5-lemmotsit sitoplazmasi; 6-lemmotsit yadrosi.
Ko'ndalang kesilgan joyi nuqtali chiziq bilan ko'rsatilgan
(V.L.Borovyagina); 7-ikkita lemmotsitning tutashishi (I.V.Almazov va
boshqalar).
tagacha o'q silindr uchraydi (62-rasm). Ayrim vaqtlarda boshqa neyronning o'q silindri ham qo'shilib ketishi yoki ajralib boshqa neyronga o'tishi mumkin. Ularning bunday tuzilishiga kabelsimon o 'q
238
silindrlar deyiladi. Har bir o'q siiindr tashqi tomondan Si}j_Vanh hujayralaridan (sinonimlari - lemmotsit, neyrolemmotsit, °'^egod^_ncj_ro_ lemmotsit, glial hujayralar) tashkil topgan yupqa parda bilan o'^._aj„ bo'ladi, mielin pardasi bo'lmaydi. Odatda, Shvann hujayralarinir^„ _Q'_Q qismini ikki tomondan (membranalari uzilmasdan) asta o'rab o'z ^_cjjj_ga oladi. Bu - fagotsitoz xususiyatiga ega bo'lgan hujayrala^j™ mikroorganizmlarini ikki tomonidan o'rab qamrab olishga o'xsl^_avcjj Oq hujayralari ikki yon tomonidan o'rab keluvchi Sh,_vann hujayralarining uchlariga mezakson deyiladi. Nerv tolacha^j_ni_ne tarkibidagi o'q silindrning soniga qarab mezakson ham bir n^hta bo'lishi mumkin.
Oddiy mikroskopda mielinsiz nerv tolachalari xuddi o'q siliny_rcj_an tashkil topgan tutamlarga o'xshaydi. Ularning ustini o'rab tury,_vc[₁j lemmotsitlar ham yadrosi bilan yaxshi ko'rinadi. Faqat ula_mj_n2 chegaralari va mezaksonlari ko'rinmaydi. Mielinsiz tolalardan iiWmig ancha sekin - 1 m/sek tezlik bilan o'tadi.