Ecologiya MurodovSh lot doc

7.12 Evolyutsiyaning ekotizimdagi tarkibiy qismi. 
Hozirgi tushunchalarga ko’ra, ekotizim evolyutsiyasi butunlay 
82 
119 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
6-ma’ruza. Mavzu: EKOTIZIMLAR FAOLIYATI 
6.1 Umumiy tushunchalar 
6.2 Ekotizimning tashkil topishi 
6.3 Ekotizimning vaqt va bo’shliqdagi chegarasi 
6.4 Ekotizimning mintaqaviyligi (zonalligi) 
6.5 Mintaqaviylikning vaqtinchalik jihatlari 
6.6 Ekotizimning barqarorligi 
6.7 Rezistent va elastik barqarorlik 
6.8 Suktsessiya 
6.9 O’z-o’zidan harakatda bo’lish va o’z-o’zidan
rivojlanish 
6.10 O’zini – o’zi rostlash va o’zini – o’zi tashkil qilish 
6.11 O’zini – o’zi boshqarish 
 
Adabiyotlar: 1, 14, 27, 30, 35, 36. 
Tayanch iboralar: avtotroflar, allo, veresk, gipotetik, 
gomeo, dis-diz, klimaks, migratsiya, morfologiya, neogen, 
oligotsen, paleogen, pens, pleystotsen, pliotsen, regress, 
rezistentli, sekretsiya, sintez, sinuziya, statika, stoxastik, 
substantsiya, substrat, suktsessiya, takson, taksomaniya, 
topografiya, transformatsiya, utilitar, fluktuatsiya, to’rtlamchi 
davr, emerjentlik, epikontinental
6.1 Umumiy tushunchalar. Yuqorida qayd etilganidek, 
barcha tabiiy hududlarni tizim sifatida qarash mumkin. L. fon 
Bertalanfi bo’yicha (1969), tizim – bu o’zaro harakatdagi 
elementlar majmuasidir. Tizimdagi elementlarning o’zaro harakati 
uning faoliyatidan dalolat beradi. Tabiiy tizimlar ierarxik 
tuzilishga ega, ya‘ni har bir tizim bir - necha tashkiliy sathlardan 
iborat bo’lib, pastdan yuqoriga qarab murrakkablashib boradi. 
Agar daraxtni mustaqil tizim deb qarasak, uning to’qimasi eng 
quyi sathi hisoblanadi, keyingi sathi esa daraxtning bargi, 
shoxidir, eng yuqori sathi – daraxtning o’zidir. Biosfera ancha 
murakkab va yuksak darajada tashkil etilgan tizim bo’lib 
hisoblanadi. 
A.M.Ivlyov (1986) bo’yicha tizimning faoliyati bu tashqi 
muhit ta‘siriga javoban tizimda paydo bo’ladigan reaktsiyalar 
misollarga mezazoy va kaynazoy chegarasida qirilib ketgan 
reptilitlar o’rniga, ekologik makonni faol egallagan sut 
emizuvchilar turlarining paydo bo’lishini keltirish mumkin.
Yerni to’liq geologik tarixida, organizmlar, ekotizimlar 
hamda biosfera, murakkab tomondan miqdor va sifat o’zgarishiga, 
xilma-xillikning ko’payishiga uchradi. Agar fanerozoygacha 
bo’lgan vaqtda faqat dengiz ekotizimlari ma‘lum bo’lgan bo’lsa, 
endi yuqori paleozoyda to’la quruqlik ekotizimlari paydo bo’lgan.
Kelajakda shubhasiz, ekotizim evolyutsiyasinig o’ziga xos 
«geneologik daraxti»ni tuzish mumkin bo’ladi. Bu «daraxtning» 
ko’pgina shohlari «qurigan», ya‘ni mushkul ahvolda ekanligi bilan 
tavsiflanadi. Masalan, bo’r davrigacha dominanti bir ho’jayrali 
ohakli suv o’ti bo’lgan –kokkolitlar va juda kichik Protozoa 
turidagi hayvonlar bo’lgan. 
Bir muncha barqaror evolyutsiya deb, namli tropik 
o’rmonlar ekotizmlarini hisoblash mumkin, chunki u o’zgarsa ham 
hozirgi vaqtgacha barqaror mavjud (hamda ekvatorial va 
subekvatorial geografik kenglikdagi boshqa ekotizimlar). Bu 
tizimning qadimgi o’xshashlari, Yerda paleozoy erasi boshlangan 
paytdan mavjud. Hattoki, ularning muz davrida yo’qolib 
ketganligi to’g’risida bironta ham ma‘lumotlar yo’q. Aksincha, 
isish davrida ular erib, qutb kengligida ko’paygan. Antraktida va 
Shpitsbergenda 
toshko’mir 
qazilma 
konida 
issiksevar 
ўsimliklarning qoldirgan izi bu to’g’ridagi ma‘lumotlarni 
tasdiqladi. Ekotizimning qadimiyligi haqida, ekvatorial yomg’irli 
va tropik nam bargi to’kiladigan o’rmonlar hamda fauna va 
ayniqsa, floralarning (50 ming turdan ortiq) xilma-xilligidan 
dalolat beradi.
Geologik era va davrlar almashinishi, ilgari ma‘lum 
bo’lmagan ekotizimlarning paydo bo’lishiga olib keldi. Tayga va 
cho’l ekotizimlari faqat kaynazoyda (neogen davri) mavjud bo’lib, 
ular na mezozoy, na paleozoyda ma‘lum bo’lmagan. Chamasi, 
paleozoy erasining oxirida chuqur suv botig’ining ekotizimi paydo 
bo’ldi. Yer tarixida muz davri arktika va subarktikada 
biotoplarning tundra turini keng rivojlanishiga imkon yaratdi 
(tundraga xos serob gulli o’simliklar va sut emizuvchi faunalar 
faqat kaynazoy erasining oxirida paydo bo’ldi).