Ekoloji LÜĞƏt a
DAVAMSIZ ÇİRKLƏNDİRİCİLƏR
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
DAVAMSIZ ÇİRKLƏNDİRİCİLƏR – mexaniki və bioloji üsullarla nisbətən asan parçalanan çirkləndiricilər (məs. məişət çirkab suları).
kənar edilməsinə yönəldilən tədbirlər. Aşağıdakı D. t.i. ayrılır: ilkin (birinci) – bərk maddələrin mexaniki süzgəcdən keçirilməsi və çökdürülməsi; tam olmayan (ikinci) üzvi maddələrin kimyəvi kənar edilməsi.
hesabına (iki müxtəlif mühitdə yaşayan parazit) yaşayan orqanizm. DEBİT – vahid zamanda təbii, yaxud süni mənbələrdən (qazıma quyusu, adi quyu, bulaq və s.) alınan maye və ya qaz həcmi. Mayenin D.-i l/san, yaxud m 3 /san, m 3 /saat, m
3 /gün-lə hesablanır. D. uzun müddət ərzində gələn maye və qaz axınının müntəzəm olmasını xarakterizə edir. Su quyularının məhsuldarlığı xüsusi D.-lə (səviyyə 1 m-ə düşənəcən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 99
olan D) müəyyənləşdirilir. Suyun D.-i ölçü qabları, müxtəlif konstruksiyalı su ölçənlər, özüyazan debitoqraf və s. vasitəsilə təyin edilir. Hidrogeoloji tədqiqatlarda quyunun D.-i mühüm göstəricilərdən biri hesab olunur.
təbii, (vulkan püskürməsi, zəlzələ, şaxta, leysan yağışları, epidemiya və s.) və antropogen (ətraf mühitin çirklənməsi, müharibə, ov və s.) səbəblərdən məhv edilməsi. DEFLYASİYA (lat. Deflatio - üfürmə) – küləyin dağıdıcı təsiri ilə süxurların və torpağın aşılanıb dağılması və aşınma məhsulunun sovrulub başqa yerə aparılması. D. nəticəsində səhralarda qəribə relyef formaları (göbələk, yastıq, taxça, sütun, qala və s. şəklində) əmələ gəlir. D. adətən, struktursuz torpaqlarda, qumlarda və bitkisiz sahələrdə baş verir. D. əkinçiliyə zərər vurur; kənd təsərrüfatı bitkilərini məhv edir. Mübarizə tədbirləri: düzgün növbəli əkinlərin tətbiqi, tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının salınması, qumun bərkidilməsi və s. DEFOLİASİYA (de... və lat. folium - yarpaq) yarpaqsızlaşdırma, maşınla məhsul yığımını asanlaşdırmaq– üçün bitki yarpaqlarının yığımdan qabaq tökdürülməsi. D. defoliantlar vasitəsi ilə aparılır. Bu zaman bitkidə yarpaqların təbii qocalmasına oxşar proseslər gedir. 1-3 qozası açılmış pambıq koluna defoliantlar çiləndikdə yarpaqlar tökülür və açılmamış qozalar sürətlə açmağa başlayır. Dekorativ bitkilərin və meyvə bitkilərinin D.-sı da yaxşı nəticə verir. DEGENERASİYA (dez...+ lat. Degenerar - çevrilmək) – 1) Morfologiyada; hüceyrələrin, yaxud orqanın dağılması (çömçəquyruq qurbağaya çevrilərkən onun quyruğunun itməsi); 2) mikrobiologiyada: əlverişsiz şəraitdə yetişdirilən birhüceyrəli bitkilərin həyat fəaliyyətinin aşağı düşməsi.
həmçinin sənədlərin təntənəli şəkildə bəyan edilməsi. DEKORATİV BİTKİLƏR – müxtəlif fəsilələrin nümayəndələri daxil olan mədəni və yabanı bitkilərin böyük qrupu. Yaşayış məntəqələrinin yaşıllaşdırılmasında, park və bağların salınmasında, mənzil və ictimai binaların bəzədilməsində istifadə olunur. Çiçəyinin, yarpağının, meyvəsinin müxtəlif rəngi və gözəl forması ilə fərqlənirlər.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 100
DEKUMBASİYA (lat. decumbo - ölürəm) – fitosenozun dəyişilməsi zamanı üst yarusunun yox olması. Termin V.B.Soçava (1930) tərəfindən irəli sürülmüşdür.
həyat fəaliyyətini zəiflədir, sonra isə hətta onu məhv edir. DEQRADASİYA, diqressiya (biologiyada) (lat. Degratatio - enmə) – bitki və heyvanların həyat şəraitinin dəyişməsi ilə əlaqədar əvvəlki quruluş və funksiyaların get-gedə sadələşməsi və itməsi. D. geniş mənada insan fəaliyyətinin mənfi təsiri nəticəsində bitki örtüyünün, otlaqların vəziyyətinin pisləşməsi, meşələrin kolluqlara çevrilməsi, torpağın strukturunun pozulması, humus və dəyişən kationların azalması nəticəsində münbitliyinin pisləşməsi prosesidir. Çay daşqını, şorlaşma və s. təbii hadisələrlə əlaqədar baş verən D. ekzodinamik D. insan fəaliyyətinin təsirilə (yanğın, sistemsiz otarma, rekreasiya və s.) baş verən D. isə antrodinamik D. adlanır.
zəifləməsi, çox vaxt antropogen səbəbdən olur. DELTA – çayların aşağı axınlarında (mənsəb hissəsində) çay qolları şəbəkəsi ilə parçalanmış çay çöküntülərindən ibarət ovalıq. D. çay axımı, dəniz dalğaları, qabarma-çəkilmə və gətirmə-qovulma axınlarının mürəkkəb qarşılıqlı təsiri nəticsində yaranır. Çay məcrasındakı qısa dil və sualtı dayazlıqlar (saylar) daşqın zamanı getdikcə böyüyür və məcranı qollara parçalayan adalara çevrilir. Deltaların böyümə sürəti ildə bir neçə metrdən bir neçə yüz metrədək olur. Kür çayı Xəzər dənizinə töküldüyü yerdə sahəsi 100 km 2 olan delta əmələ gətirmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 101
Volqa çayının Xəzərə töküldüyü yerdə əmələ ğətirdiyi delta DELÜVİ, (lat. Deluo - yuyuram) DELÜVİAL ÇÖKÜNTÜLƏR – yağış və qar suları vasitəsi ilə, həmçinin ağırlıq qüvvəsi və s.-nin təsiri ilə aşınma məhsullarının dağ yamaclarının aşağı hissələrində və ətəklərində yığılması. DEMOKRATİYA (demokratia – xalq hakimiyyəti) – ali hakimiyyətin xalqa məxsus olduğu siyasi quruluş. DEMEKOLOGİYA (yun. Demos – xalq və ekologiya) – populyasiya ekologiyası-ümumi ekologiyanın bölməsi; populyasiyanın struktur və funksional xarakteristikasını, populyasiyanın sayının dinamikasını, populyasiyanın formalaşma şəritini öyrənir. DEMOQRAFİK ƏMSAL – mümkün resursların məcmusunun bir adamın istifadə etdiyinə görə əhalinin sıxlığına nisbəti. Anlayışı P.Kaudom (1969) irəli sürmüşdür.
şəraitinin dəyişilməsilə növün fərdlərinin, o cümlədən əhalinin kəskin artması.
strukturunu, tərkibini, ictimai-tarixi asılılığı ilə əlaqədar miqdar və məkan-zaman dinamikasını öyrənən elmi sahə. (ictimai). 2) Populyasiyanın tərkibi haqqında statistik məlumatların cəmi: say, sıxlıq, yaş və cinsi tərkib (ekol).
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 102
DEMUTASİYA (de... və lat. Mulatio – dəyişmə) – biosenozun pozulmasından sonra onun ilkin strukturunun bərpa olunması prosesi. Məsələn, dincə qoyulmuş sahələrdə, meşə qırma sahələrində təbii bitki örtüyünün bərpa olunması. Otlaqlarda otarmanın qadağan edilməsi və otarma rejiminin qaydaya salınması nəticəsində bərpa olunma suksessiyaları, otlağın demutasiyası müşahidə olunur. DENDRARİ, DENDROLOGİYA BAĞI, PARKI (yun. Dendron – ağac) – açıq torpaqlarda becərilən ağac və kol kolleksiyası salınmış sahə. D. botanika bağlarında, yaxud ayrıca ola bilər. D-nin elmi, tədris, mədəni-maarif və təcrübə-istehsalat əhəmiyyəti var. D.-də dünyanın müxtəlif ölkələrinin ağac florasının zənginliyi və müxtəlifliyi nümayiş etdirilir, onların introduksiyası, iqlimləşdirilməsi və seleksiyası sahəsində elmi işlər aparılır. D-də eyni zamanda az tapılan və təsərrüfat üçün qiymətli ağac və kolların ting və toxum materialları artırılır. Azərbaycan Respublikasında Bakıda, Mərdəkanda, Bərdədə və Gəncədə dendrologiya bağı vardır.
heyvanat aləmi (bir çox həşəratlar, quşlar, tropik meşələrdə isə - məməlilər, bəzən hətta bəzi suda-quruda yaşayanlar və sürünənlər).
(bakteriyalar, göbələklər, həşəratlar və s.). DENDROFİLLƏR – ağacların çətirləri və gövdələrində yuva salan heyvanlar. DENDROXRONOLOGİYA – tarixi və təbiət hadisələrinin vaxtını (tarixini) ağac oduncağının illik həlqələrinin analizi metodları ilə öyrənən elm sahəsi.
çoxillik ağac bitkilərinin illik həlqələrinin eninə görə yerli iqlim şəraitinin tarixi dövr ərzində dəyişməsini və proqnozlaşdırılmasını öyrənir. DENDROLOGİYA (yun. Dendron – ağac və «loqos» – öyrənmək) – botanikanın bir bölməsi. Ağac və kol bitkilərinin morfologiyasını. sistematikasını, ekologiyasını və coğrafi yayılmasını öyrənir. Ağac bitkilərinin seleksiyası da D. dəlilləri əsasında aparılır. Respublikamızın alimlərinə görə azərbaycanda 450-dən çox yabanı ağac və kol növləri
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 103
bitir. Onların 70-i endem növlər olub respublikamızdan başqa dünyanın heç bir yerində təbii halda bitmir. Azərbaycan MEA Botanika institutunda, Mərdəkan və Gəncə dendroparklarında, Azərbaycan Elmi- tədqiqat Meşəçilik İnstitutunda (Bərdə və Abşeron) yeni ağac və kol növlərinin yetişdirilməsi və iqlimə uyğunlaşdırılması sahəsində tədqiqatlar aparılır.
əmələ gəlincəyə qədər reduksiya (anaerob şəraitdə) prosesi; təbiətdə denitrifikasiya bakteriyalarının köməyi ilə gedən bu geniş yayılmış proses kənd təsərrüfatına zərər verir. D. torpaqda azot birləşmələrinin azalmasına və məhsuldarlığın aşağı düşməsinə səbəb olur, lakin torpaqəmələgəlmə amili hesab olunur. D. torpaqda yalnız müəyyən şəraitdə, o cümlədən bakteriyaların fəaliyyətini təmin edəcək qədər azotsuz üzvi maddələr (tamam çürüməmiş peyin və s.) olduqda sürətli gedə bilir, torpağı yumşaltdıqda isə D. dayanır.
süxurların su, külək buz və s. ilə dağılması, yüksək sahələrdən alçaq sahələrə aparılması proseslərinin məcmusu. D.-ya aşınma, eroziya, abraziya, korroziya, deflyasiya kimi proseslər daxildir. Yer səthi relyefinin dəyişilməsində və yeni relyef formalarının əmələ gəlməsində D.-nın rolu böyükdür. D. süxurları parçalayıb dağıdaraq relyefi alçaldır, hamarlayır, dağlıq sahələri denudasion düzənliklərə (peneplenlərə) çevirir. D. proseslərinin intensivliyi D-nın baş verdiyi rayonun tektonik hərəkətlərinin və iqliminin xüsusiyyətlərindən, süxurların petroqrafik tərkibindən, torpaq-bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən və s.-dən asılıdır. DEPOPULYASİYA – müəyyən ərazidə və ya ekoloji sahədə «həyat şəraitinin» pisləşməsi sayəsində bir növün fərdlərinin (insan və ya heyvan) olduqca azalması və ya məhv olması.
növün fərdlərinin sayının insan fəaliyyətilə əlaqədar olmadan populyasiya, biosenoloji və ya abiotik səbəblər nəticəsində azalması.
ekoloji davamlığın itirilməsi. DESİKANTLAR (lat. Desicco - quruduram) – bitkilərin kök sisteminə təsir göstərib onun qurumasına səbəb olan maddələr və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 104
preparatlar. Bitkiləri tez yetişdirir və maşınla işləməsini (yığılmasını) yüngülləşdirir.
yetişməsini sürətləndirir və məhsulun maşınla yığılmasını asanlaşdırır. D. desikantlar adlanan kimyəvi, maddələrlə aparılır.
və ya qaz fazasına keçməsi; adsorbsiyanın əks prosesi. DESTRUYENTLƏR, DESTRUKTORLAR – torpağa düşən üzvi birləşmələri parçalayan (onları tam minerallaşdıran) saprofaq kateqoriyalı torpaq orqanizmləri (kiçik onurğasız heyvanlar və mikroorqanizmlər). DESUKSİYA (lat. desugo - soruram) – torpaq suyunun (rütubətliyinin) bitki tərəfindən istifadəsi. DETERGENTLƏR (lat. detergeo - yuyuram) – fəal sintetik maddələr, məişətdə yuyucu kimi işlədilir, mikroorqanizmlər vasitəsilə çətin parçalandıqları üçün ətraf mühiti çirkləndirir.
antropogen çirklənməsi nəzərdə tutulur. DETERİORASİYA KADASTRI – ətraf mühitin pozulması haqda məlumatların yekunu daxil edilir: suyun, atmosferin, torpağın çirklənməsi, bitki örtüyünün məhv edilməsi və s. D.k. hər hansı region üçün kartoqrafik materiallar əsasında tərtib edilir; orada çirklənmənin və digər pozuntuların bütün mənbələri, onların mühitin pozulması və pisləşməsinə, həmçinin təbii komplekslərə və insana təsir etmə dərəcəsi göstərilir.
həyat şəraitini təyin edən edifikator, orqanizm. Adətən avtotrof-bitki D. rolunu oynayır. Termini V.İ.Sukaçev (1930) irəli sürmüşdür.
(zəhərli) maddələrin orqanizmlər tərəfindən parçalanması və ya zərərsizləşdirilməsi.
orqanizmlərin qalığı; torpaq üçün isə – bitki maddələrinin qalığı – çürüntü. D.-in qalma müddəti qısa (milçəklərin təsiri ilə işlənən heyvan
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 105
cəsətləri – bir neçə həftə, meşədə yarpaqlar – bir neçə ay, ağac gövdələri – bir neçə il) və olduqca çox müddətə qalır (humus, sapropel, torf, kömür, neft). D. – ekosistemdə qida ehtiyatı olub onun normal fəaliyyəti üçün vacibdir. Göllərin lilindən, suvarılan tarlaların qalıqlarından üzvi gübrə kimi istifadə olunur. DETRİTOFAQ – su mühitində detritlə, üzvi lil və orqanizmlərin qalıqlarilə, torpaqda isə çürüntü (humus) ilə qidalanan orqanizmlər. DEŞİFRLƏMƏ – bax Aerofotoşəkillərin deşifrlənməsi. DEZAKTİVASİYA (dez...+ lat. Activus - fəal) – müxtəlif əşyaların, qurğuların və s.-nin səthindən radioaktiv maddələrin kənarlaşdırılması. Ən çox işçi masaları, binaların divarları, insan bədəninin səthi, xüsusən əlləri çirklənir. DEZİNFEKSİYA (dez...+ lat. Inficere - yoluxdurmaq) – xəstəlik törədən mikroorqanizmləri sağlam orqanizmə yoluxduran infeksiya mənbəyini məhv etmək üçün aparılan üsul və vasitələr. D.-nın əsas məqsədi infeksiyanı yayan əsas obyektləri (su, yeyinti məhsulları, məişətdə işlədilən əşyalar və s.) zərərsizləşdirməkdir. D.-nın bioloji, fiziki və mexaniki üsulları var. Bioloji üsulla axar sular və gölməçələr D. edilir. Fiziki üsulla yüksək temperatur (quru və rütubətli isti hava), normal və yüksək təzyiqli su buxarı, qaynar su geniş tətbiq olunur. Mexaniki üsulla yoluxmuş əşyalar (paltarları, xalçaları şotka ilə, mebel və mənzili tozsoranla təmizləmək, otağın havasını dəyişmək, otağı nəm əski ilə silmək və s.) zərərsizləşdirilir. Başqa üsulların tətbiqi mümkün olmadıqda kimyəvi üsuldan istifadə edilir. DEZİNSEKSİYA (dez...+ lat. Insectum - həşərat) – infeksiya xəstəlikləri yayan, yeyinti və k.t. məhsularına, habelə yaşayış mənzillərinə ziyan vuran buğumayaqlılara (cücü, gənə) qarşı işlədilən mübarizə üsulu və vasitəsidir. Üç qrupa ayrılır: təbii k.t. və baytarlıq D.- sı üsulları, buğumayaqlıların artıb çoxalmasına mane olmağa (profilaktik D.) və onları tamamilə məhv etməyə (məhvedici) yönəldilir. Profilaktika məqsədilə aparılan tibbi D-ya bədəni tez-tez yumaq, yumşaq mebelləri şotka və ya tozsoranla təmizləmək, zibil qablarını təmiz saxlamaq və s. aiddir. Məhvedici D. kimyəvi, fiziki və bioloji üsullarla aparılır. Kimyəvi üsulla D. üçün insektisid olaraq fosfor üzvi birləşmələr (o cümlədən xlorofos) prietrum, boraks və s.-dən istifadə
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 106
edilir. İnsektisidlər məhlul, toz və aerozol halında işlədilir. Fiziki üsulla D., əsasən, yüksək temperatur vasitəsilə aparılır. Buğumayaqlılara (o cümlədən bit, birə, taxtabiti) 50 °S və ondan yuxarı temperatur, isti hava, isti buxar, isti su öldürücü təsir göstərir. Bioloji üsulla D. zamanı buğumayaqlılar müəyyən mikrob, virus və həşəratla məhv edilir.
preparatlar. Bu bakteriyalar hoparaq tərli bədəndə pis iy verir. D.ekoloji təmizdir, çünki onlar tərkibində ozon qatını dağıdan freonlar olan aerozol qablarda buraxılır. Bununla yanaşı D.insan dərisində faydalı mikroorqanizmləri məhv edir. D. allergiyanın mənbəyi ola bilər.
(Zəmilər üçün qorxuludur). DƏMİRAĞAC FƏSİLƏSİ (Hamamelidaceae). D.f.-nə aid olan ağac və kollar əsasən cənub yarımkürəsində yayılmışdır. Buraya aid olan növlərin areallarının ayrılaraq müstəqil areal yaratması, onların qədimliyini göstərir. Bura əsasən dəmirağac və əntər ağacı (likvidambar) növləri daxildir. Dəmirağac cinsinə Azərbaycanın Talış meşələrində və Cənubi Azərbaycanda yayılan bir növ daxildir. Dəmirağac – Parrotia persica – Lənkəran ovalığında və Talış dağlarında – dəniz səviyyəsindən 1100 m yüksəkliyədək yayılıb. Ənbər ağacı cinsi (Liguidambar) 4 növ birləşdirir. Bu növlər əsasən Şimali və Mərkəzi Amerikada, Şərqi Asiyada yayılmışdır. Qətranlı ənbər ağacı (L.styraciflua) – Vətəni amerikadır. Azərbaycanda Lənkəran-Astara və Şəki-Zaqatala zonalarında yaşıllaşdırmada istifadə üçün əlverişlidir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 107
Hirkan qoruğunda dəmirağac meşəsi DƏMYƏ ƏKİNÇİLİYİ, QURU ƏKİNÇİLİK – təbii rütubətliyin çatışmazlığı şəraitində kənd təsərrüfatı bitkilərinin suvarma aparmadan yetişdirilməsi. Dəyişkən havası olan və torpağın atmosfer rütubətlənməsinin defisiti şəraiti üçün xarakterikdir. D.ə.-yə quraqlığa davamlı bitkilər və sortların yetişdirilməsi, rütubətin toplanması və ondan səmərəli istifadə olunması daxildir. Rütubətin toplanması və saxlanması aqrotexniki üsullarına təmiz herik şumu, tarlaqoruyucu meşə zolaqları, enlicərkəli səpin, laydırsız kotanla şumlayıb torpaq qatını çevirmək və s. aiddir. Respublikamızın dağətəyi ərazilərində (Dəvəçi, Şamaxı, Zəngilan) bozqır və yarımsəhra şəraitində quru yamaclarda D.ə.-də quraqlığa davamlı qərzəkli ağaclardan – püstə və badamdan istifadə edilmişdir, burada kserofit şam növü olan eldar şamından da istifadə edilmişdir. Müsbət nəticə əldə edilmişdir: hazırda bu meşə-bağlar bar verir. DƏN VƏ DƏN MƏHSULLARI ZƏRƏRVERİCİLƏRİ – dən və dən məhsullarını daşınma və saxlama dövründə məhv edən heyvanlar. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 108
Onlar quru meyvə və tərəvəzi, dərman, dəri, tütün xammalını da zədələyir. Bunlara bəzi gənələr, həşəratlar, quşlar, məməlilər (siçankimilər) aiddir. 100-dən çox, o cümlədən Azərb-da 40-a yaxın növü məlumdur.
sualtı relyef yüksəklikləri (astanalar) ilə ayrılır və başlıca olaraq hidroloji rejiminə görə okeanın açıq hissəsindən fərqlənir. D.-in əsas xüsusiyyəti okeanın ucqarlarında yerləşməsi və okeanla (bir və ya bir neçə boğazla) birləşmiş olmasıdır.
əhatə edir. (daxili kontinental dənizlər istisna olmaqla, məs: Xəzər, Aral dənizləri). Bütün D.e. bir-birilə əlaqəlidir (birləşir). Okeanın orta dərinliyi 3700 m-dir, bütün dərinliklərində həyat mövcuddur. Okeanda canlı həyatsız zona yoxdur. Dəniz suyunun kimyəvi tərkibinə əsas 4 kation (Na, Mg, Ca, K) və 5 anion (xlorid, sulfat, bikarbonat, karbonat, bromid) daxildir.
Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|