Energetika va atrof-muhit o‘rtasidagi munosabat
Hozirgi kunda energetika resurslaridan samarali foydalanishga dunyoning
barcha
mamlakatlarida katta ahamiyat berilmoqda. Bunday holatni yoqilg‘i va energiya resurslarini
qazib chiqarish va qayta ishlash uchun sarmoyalar hamda qo‘shimcha mehnat resurslari va
materiallaming sarfi oshib borishi bilan izohlash mumkin.
Energiya - tabiat hodisalarining insoniyat madaniyati va turmushining asosidir. 0‘z
navbatida energiya materiya harakat turlarining bir xildan ikkinchi xilga aylanishning
miqdoriy
bahosi hisoblanadi. Energiya turi bo‘yicha mexanik, kimyoviy, elektr,
yadroviy va hakozolarga
bo‘linadi.
Insoniyat amaliyotida foydalanish uchun yaroqli material obyektlarida
mujassamlangan energiya - energiya zahiralari deb nomlanadi. Tabiatda ko‘p uchraydigan
energiya zahiralaridan asosiylari katta miqdorda amaliy ehtiyojlarga ishlatiladi. Ularga organik
yoqilg‘ilar (ko‘mir, neft, gaz), quyosh, shamol, suv (okean, dengiz, daryo) va hakozo energiya
turlari kiradi.
Energiya zahiralari tiklanadigan va tiklanmaydigan turlarga bo‘linadi. Birinchisiga tabiat
tomonidan bevosita tiklanadigan (suv, shamol, quyosh va hakozo) energiya zahiralari,
ikkinchisiga esa, awaldan tabiatda to‘plangan, lekin yangi geologik sharoitlarda qayta hosil
bo‘lmaydigan (masalan, toshko‘mir) energiya zahiralari kiradi.
Tabiatdan bevosita olinadigan (yoqilg‘i, suv, shamol, ycrning issiqlik energiyasi,
yadroviy) energiyaga birlamchi energiya deyiladi. Birlamchi energiyani maxsus
qurilmalarda - stansiyalarda insoniyat tomonidan qaytadan hosil qilinadigan energiyaga
(bug
4
energiyasi, issiq suv energiyasi va hokazo) ikkilamchi energiya deyiladi.
XX asming oxiriga kelib energiyani iste’molini tabiiy gaz, ko‘mir va yadro energiyasi
hisobiga qondirildi. XXI asr boshida tiklanadigan energiya turlari unumdorligini
oshirish
kutilmoqda. Taxminiy hisoblarga ko‘ra bu energiya zahiralarini ulushi, yadro energiyasi bilan
40% atrofida bo‘ladi. Foydalanadigan energiya manbalari ichida ko‘mirning ulushi eng katta (75-
85%), neft (10-15%) va gaz (10-15%) ulushlari
sezilarli, qolgan energiya zahiralari birgalikda
2% tashkil etadi. Insoniyat faoliyati natijasida har yili atmosferaga (350-400)-10
6
tonna chang
chiqarib yuboriladi, tabiiy ofatlar natijasida esa bu ko‘rsatkichdan 10 barobar ko‘p chang
chiqarilib yuboriladi.
Yoqilg‘idan foydalanuvchi hamma texnik
vositalar, yil davomida havo havzasiga quyidagi
zararli moddalami chiqarib yuboradilar: SO2- (180-200) 10
6
tonna, С - (350-400)-10
b
tonna,
NO2 - (60-65)• 10
6
tonna, C0
2
- (80-
90) ■ 10
6
tonna.
bison faoliyati natijasida bitta korxona chiqindilari bilan
atmosfera, daryo, ko‘l ifloslanishi va hatto
o‘rmonlar yo‘qolib ketishi mumkin. Bu lokal (mahalliy) ekologik muammolariga misol bo‘la oladi.
Foydali qazilmalami qazib olish va ulami qayta ishlash natijasida dengizlar,
suv havzalari
shaharlarning tabiiy muhiti ifloslanishi, hududlaming buzilishini hududiy (regional) ekologik
muammolar tarzida qarash mu’mkin.
So‘nggi yillarda olimlar atmosferaning
ozon qatlamining yupqalashib, yemirilib borayotganini
ta’kidlashmoqdalar. Holbuki ozon qatlami ultrabinafsha nurlarining zararli ta’siridan tirik jonzotlami
himoya qiladi. Bu jarayon ayniqsa sayyoramiz qutblarida tez kechmoqda.
U yerda “ozon tuynigi”
