Energetika va atrof-muhit o‘rtasidagi munosabat

Mamlakatirifizni elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyojini GESlarga tayanib qondirisbning bir 
necha yo‘IIari juda ko‘p. Masalan: 
1. 
GESlarda elektr energiyani ishlab chiqarish ekologiyani toza saqlaydi. 
2. 
Yoqilg‘iresurslaritejaladi. 
3. 
GESlar qurilishi natijasida vujudga kelgan suv omborlari esa yangi yerlami sug‘orishga 
imkon beradi. 
4. 
Elektr energiya balansida suv resurslaridan foydalanish sezilarli darajada o‘sadi. 
5. 
Daryolar va kanallarda suv omborlarining to‘g‘onlarida yangi GESlar quriladi. 
Hozirgi vaqtda respublikamizda mavjud bo‘lgan elektr stansiyalarda o‘matilgan umumiy quvvat 
14,1 GVt tashkil etadi, shundan 85,3 % issiqlik, 14,7 % gidro elektr stansiyalariga to‘g‘ri keladi. 
Gidro elektr stansiyalar. Gidro elektr stansiyalarda suv oqimi energiyasi elektr energiyasiga 
aylantiriladi. Bu ishni amalga oshirish uchun GES tarkibida gidrotexnik inshootlar, asosiy va 
yordamchi jihozlar joylashgan stansiya binosi mavjud bo‘ladi. 
GESlarda elektr energiyani ishlab chiqarish uchun zarur qiymatda suv sarfini va suv tutiw 
ba’lentligin ta’minlash zarur. Buning uchun daryolarda suv yo‘li to‘g‘on bilan to‘silib GES uchun 
zarur bo‘lgan suv sarfi va suv tushish balandligiga erishiladi. Ba’zan GESlar sug‘orish uchun 
mo‘ljallangan gidrotexnik inshootlarda ham o‘rnatilishi mumkin. 
GESlarda suv yuqoridan og‘irlik kuchi ta’sirida tushib, turbina g‘ildiraklarini va u bilan bir valda 
o‘matilgan generator rotorini aylantiradi. Generatorda mexanik energiya elektr energiya holatiga 
keltiriladi (27-rasm). Turbina bilan generator birgalikda gidro agregat deb ataladi. 
GESlarda ishlab chiqiladigan elektr energiya uchun suv oqimi energiyasi asos bo‘lib xizmat 
qiladi. Suv oqimi energiyasidan samarali foydalanish uchun nisbatan qisqa masofada suv sathlari 
farqini joylashtirish zarur. 
GESlaming quvvati, uning energetik potensialini aniqlaydigan ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. 
Ma’lumki, quwat vaqt birligida bajarilgan ish miqdori bilan aniqlanadi. Demak, GESda bu vaqt birligi 
ichida ishlab chiqarilgan elektr energiya miqdoridir.

---

Shu bilan birga, ko‘rilayotgan chora-tadbirlarga qaramasdan, milliy iqtisodiyotning energiya 
sig‘imi yuqoriligicha qolmoqda, qavta tiklanuvchi manbalami sanoat ishlab chiqarishiga jalb etish 
hisobiga yoqilg‘i-energetika balansini diversifikatsiyalash darajasi jahon tendensiyasiga javob 
bermaydi. Elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqarishda birlamchi yoqilg‘i sifatida asosan tabiiy 
gaz va boshqa an’anaviy uglevodorod yoqilg‘i turlaridan foydalanilmoqda. 
Elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqarishda qayta tiklanuvchi energiya manbalarining 
(quyosh, shamol va biogaz energiyasi, kichik tabiiy va sun’iy suv oqimlarining gidroenergiyasi) 
mavjud yuqori imkoniyatlaridan amalda foydalanilmayapti. 
2017 - 2021-yillarda 0‘zbekiston Respublikasini rivojlan- tirishning beshta ustuvor yo'nalishi 
bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq, iqtisodiyotda energiya va resursiar sarfini kamaytirish, 
ishlab chiqarishga energiya tejeytug’in texnologiyalardi keng joriy etish, qayta tiklanadigan energiya 
manbalaridan foydalanishni kengaytirish, iqtisodiyot tarmoqlarida mehnat unumdorligini oshirish 
rejalashtirilgan. 
Ushbu vazifani bajarish uchun yangi elektr energiya ishlab chiqarish quwatlarini qurish va 
mavjudlarini modemizatsiya qilish, past kuchlanishli elektr tarmoqlari va transformator punktlarini 
yangilash asosida aholini elektr energiyasi hamda boshqa yoqilg‘i-energiya resurslari bilan 
ta’minlashni yaxshilash, shuningdek, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni 
kengaytirish bo‘yicha chora-tadbirlami amalga oshirish ustuvor vazifalardan biri deb belgilanishi 
lozim. 
2017 - 2021-yillarda 0‘zbekiston Respublikasini rivojlan- tirishning beshta ustuvor yo‘nalishi 
bo‘yicha Harakatlar strategiyasida qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishni 
kengaytirish, ishlab chiqarishmng energiya sig‘imini qisqartirish, milliy ilmiy-texnikaviy ishlanmalar 
va sinovdan o'tgan xalqaro energotejamkor ilg‘or texnologiyalar tadqiqotlarini amaliyotga maqsadli 
joriy etish sohasida belgilangan ustuvor yo‘nalishlami ro‘yobga chiqarish maqsadida 0‘zbekiston 
Respublikasi Prezidentining 2017-yil 26-maydagi “2017 - 2021- yillarda qayta tiklanuvchi 
energetikani yanada rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya samaradorligini 
oshirish chora-tadbirlari Dasturi to‘g‘risida”gi PQ-3012-sonli qarori qabul qilindi. 
So‘nggi yillarda respublikamizning iqtisodiyot tarmoqlarida va ijtimoiy sohasida energiya 
samaradorligini oshirish va qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish 
bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirildi. Jumladan, 0‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
2013-yil 1-martdagi “Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari 
to‘g‘risida”gi Farmoni va 2015-yil 5-maydagi “2015 - 
2019- 
yillarda iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya sarfi hajmini 
qisqartirish, energiyani tejaydigan texnologiyalami joriy etish chora-tadbirlari Dasturi to‘g‘risida”gi 
PQ-2343-sonli qarori ijrosini ta’minlash yuzasidan: 

---

energiya samaradorligi va energiyaning qayta tiklanuvchi manbalarini rivojlantirish masalalari 
bo‘yicha respublika komissiyasi tashkil etildi, 0‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi tarkibida 
respublika komissiyasining ishchi organi sifatida energiya samaradorligini oshirish bo‘limi tashkil 
etildi;
Toshkent shahrida Quyosh energiyasi xalqaro instituti faoliyat ko‘rsata boshladi; 
Osiyo taraqqiyot banki ko‘magida 0‘zbekistonda quyosh energetikasini rivojlantirishning “yo‘l 
xaritasi” ishlab chiqildi; 
Namangan viloyatining Pop tumanida Koreya Respublikasining Savdo, sanoat va energetika 
vazirligi ko‘magida 2014-nbing dekabr oyida quvvati 130 kVt bo‘lgan quyosh fotoelektm stansiyasi 
qurildi va ishga tushirildi, ushbu stansiya yagona elektr energetikasi tarmog‘iga ulangan va yiliga 
234,3 ming kVt.soat elektr energiyasi ishlab chiqarish quwatiga ega; 
Surxandarya, Namangan va Navoiy viloyatlarida yirik quyosh fotoelektrik stansiyalarini qurish 
bo‘yicha loyihalar tayyorlanmoqda; 
Jahon banki ishtirokida O‘zbekiston Respublikasining shamollar Atlasi ishlab chiqildi, Toshkent 
viloyatining Bo‘stonliq tumanida quvvati 750 kVt bo‘lgan tajribaviy shamol energoqurilmasini qurish 
bo‘yicha investitsiya loyihalari yakunlovchi bosqichiga kirdi. 
Maishiy uskunalami ishlab chiqarish energetik menejmenti va energetik markirovkalash 
standartlari joriy etildi. Ko‘chalami yoritish tizimida energiya iste’moli bo‘yicha samarali 
texnologiyalami hamda uy-joy va ijtimoiy binolar uchun energiyani tejaydigan lampalami joriy qilish 
ishlari olib borilmoqda, respublika hududida quvvati 40 Vtdan yuqori bo‘lgan cho‘g‘lanma lampalami 
sotish to‘xtatildi. 
2016-yil yakunlari bo‘yicha iqtisodiyot tarmoqlarida 2016 - 2017-yil kuz-qish mavsumida 
energoresurslami tejash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlami hisobga olgan holda, 1210,3 mln. kVt 
soat elektr energiyasi va 991,2 mln. m
3
tabiiy gazni iqtisod qilishga erishildi, bu esa tarmoqlarning 
2016-yildagi iste’molining mos ravishda 5,1 va 3,6 foizini tashkil etadi. Amalga oshirilgan ishlar 
natijasida 2015-yilda yalpi ichki mahsulotning energiya sig‘imini 10,8 foizga, 2016-yilda 7,2 foizga 
va 2017-yilning birinchi choragida 12,7 foizga qisqarishiga erishildi. 
Shu bilan birga, hozirgi kunda muqobil energiya manbalaridan foydalanishni jadal rivojlantirishga 
to‘sqinlik qilayotgan bir qator o‘z yechimini kutayotgan masalalar mavjud. 
Respublika hududlarida qayta tiklanuvchi energiya manbalari energiyasidan foydalanish bo‘yicha 
zaxiralar to‘laligicha ishga solinmagan, ular bo‘yicha hududiy manzilli dasturlar ishlab chiqilishi zarur. 
2030-yilga borib, 2016-yilga nisbatan yalpi ichki mahsulotning energiya sig‘imini ikki barobarga 
qisqartirish bo‘yicha qo‘yilgan topshiriqlarni hisobga olgan holda, korxona va tashkilotlarga energiya 
sarfi hajmini qisqartirish bo‘yicha aniq maqsadli parametrlami belgilash zarurati mavjud. 

---

Ushbu muhim vazifalami inobatga olib, 0‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori 2017 - 
2021-yillarda yalpi ichki mahsulotning energiya sig'imini yanada qisqartirish, mahsulot tannarxini 
kamaytirish va qayta tiklanuvchi manbalar energiyasidan foydalanishni kengaytirishga yo‘naltirilgan. 
Iqtisodiyotni energiya resurslari bilan ikkita vazifani hal etish orqali ta’minlanishi nazarda 
tutilmoqda. Birinchidan, qayta tiklanuvchi energiya resurslaridan keng foydalanish orqali yoqilg‘i 
balansini diversifikatsiyalash. Bunda an’anaviy yoqilg‘i turlarini qayta tiklanadigan energiya 
turlariga almashtirish hisobiga ulaming elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqarishdagi hissasini 
kamaytirish nazarda tutilmoqda. Ikkinchidan, iqtisodiyot tarmoqlarida ishlab chiqarishning energiya 
sig‘imini qisqartirishning uzoq muddatli dasturini amalga oshirish, sanoat iskerligi aymaqlarinin’ 
ekologik holatini yaxshilash orqali erishiladi. 
Yaqin istiqbolda ustuvor vazifa sifatida iqtisodiyotning energiya va resurs sig'imini qisqartirish, 
ishlab chiqarishga energiyani tejaydigan texnologiyalami keng joriy qilish, qayta tiklanuvchi 
energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish, mehnat samaradorligini oshirish ko‘zda 
tutilmoqda. 
Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan jadal foydalanish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlami 
amalga oshirish issiqiik va elektr energiyasi kabi energiyaning sanoat turlarini olishni ta’minlashga 
yo‘naltirilgan bo‘lib, bu uglevodorodlarning o‘mini bosishga va ulami yuqori likvidli mahsulotlar, 
xususan, polimerlar, yoqilg‘ining sintetik turlarini ishlab chiqarishga yo‘naltirish imkonini beradi. 
Xususan, 0‘zbekiston Fanlar akademiyasi, Fan va texnologiyalar agentligi, “0‘zbekgidroenergo” 
AJ, Quyosh energiyasi xalqaro instituti, “0‘zbekenergo” AJ Ilmiy-texnik markazi qayta tiklanuvchi 
manbalar energiyasidan foydalanish, jumladan, quyosh energetikasini rivojlantirish, energiya 
samaradorligi sohasidagi mahalliy ishlanmalar va amaliy tadqiqotlami, shuningdek, sinovdan o‘tgan 
ilg‘or xorijiy texnologiyalami transfer qilish imkoniyatini tahlil qilish asosida iqtisodiyot va ijtimoiy 
soha tarmoqlarida qayta tiklanuvchi energiya manbalarini maqsadli joriy qilish va quyosh 
energetikasini rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar rejasini ishlab chiqdi va Vazirlar Mahkamasi 
tomonidan tasdiqlandi. 
Bundan tashqari, mazkur qarorda quyidagilar tasdiqlandi: qayta tiklanuvchi energetikani yanada 
rivojlantmshning maqsadli parametrlari, bunda 2025-yilga kelib elektr energiyasini ishlab chiqarish 
quwatlari tarkibida qayta tiklanuvchi energiya manbalarining hissasini 12,7 foizdan 19,7 foizga 
etkazish ko‘zda tutilmoqda, jumladan, gidroelektrostansiyalar bo‘yicha 12,7 foizdan 15,8 foizga, 
quyosh energetikasi bo‘yicha 2,3 foizga, shamol energetikasi bo‘yicha 1,6 foizga; 
qayta tiklanuvchi energetikani rivojlantirish bo‘yicha investitsiya loyihalarining ro‘yxati, bunda 
2017 - 2025-yillarda umumiy qiymati 5,3 milliard dollar bo‘lgan 810 ta loyihani amalga oshirish 
ko‘zda tutilmoqda; 
2017 - 2021-yillarda iqtisodiyot tarmoqlarida va ijtimoiy sohada qayta tiklanuvchi energiya 

---

manbalaridan foydalanishni rivojlantirish va energiya samaradorligini oshirish chora-tadbirlari, unda 
normativ-huquqiy hujjatlami, manzilli dasturlami ishlab chiqish va boshqa ustuvor vazifalami amalga 
oshirish bo‘yicha 28 ta chora-tadbir ko‘zda tutilgan; 
2017 - 2021-yillarda iqtisodiyot tarmoqlarida ishlab chiqarish- ning energiya sarf hajmini 
qisqartirishning maqsadli parametrlari, bunda 25 ta yirik tashkilot va korxona bo‘yicha sanoat 
mahsulotlari (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarishda energiya sarfining solishtirma normalarini 
qisqartirishning prognoz ko'rsatkichlari belgilangan; 
2017 - 2021-yillarda byudjet tashkilotlarida energiya iste’moli jihatidan samarador isitish 
qozonlarini joriy qilish jadvali, bunda Xalq ta’limi vazirligi, Sogiiqni saqlash vazirligi va Ka’sip-o’ner 
ta’limi markazining 6333 ta byudjet tashkilotining 17251 ta isitish qozonini almashtirish ko‘zda 
tutilgan; 
2017 - 2021-yillarda 0‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining suv xo‘jaligi 
tashkilotlari nasos stansiyalarida energiya iste’moli jihatidan samarador nasoslar va 
elektrodvigatellami joriy qilish grafigi, bunda Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining suv xo‘jaligi 
tashkilotlarida 879 ta nasos va 1523 ta elektrodvigatelni almashtirish ko‘zda tutilgan. 
Ushbu ishlami moliyalashtirish uchun 2017 - 2021-yillarda davlat byudjetidan 314,1 mlrd. so‘mdan 
ortiq mablag
’
yo‘naltiriladi. 
Ushbu qaror doirasida qabul qilingan chora-tadbirlaming amalga oshirilishi quyidagilami 
ta’minlash imkonini beradi: 
qonunchilik va normativ bazani takomillashtirish, shuningdek, energiya tejaydigan 
texnologiyalami, zamonaviy hisoblash uskunalarini joriy qilishga va yoqilg‘i-energetika resurslaridan 
yanada oqilona foydalanishga aholini va xo‘jalik yurituvchi subyektlami keng jalb qilish; 
2025-yilga kelib elektr energiyasi ishlab chiqarish quwatlari tarkibida qayta tiklanuvchi energiya 
manbalarining ulushini 12,7 foizdan 19,7 foizga etkazish; 
ishlab chiqarishning energiya sig‘imini keskin qisqartirish (9 792,0 tonna shartli yoqilg‘i yoki yiliga 
8 - 1 0 foizdan kam bo‘lmagan miqdorda); 
Xalq ta’limi vazirligi, Sog‘liqni saqlash vazirligi va 0‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazining 
6333 ta byudjet tashkilotida 17251 ta isitish qozonini zamonaviy energiyani tejaydiganlariga 
almashtirish va 56,5 mln. kub metrdan ortiq tabiiy gazni tejash; 
Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining suv xo‘jaligi tashkilotlarida 1523 ta energiyani ko‘p iste’mol 
qiluvchi elektrodvigatelni va 879 ta nasosni almashtirish va 807,3 mln. kVt.soatdan ortiqroq elektr 
energiyasini tejab qolish; 
energiyani tejaydigan texnologiyalamm
e
kirib kelishini kengaytirish, soliq va bojxona imtiyozlari 
berish hieobiga qayta tiklanuvchi manbalardan energiya hosil qiluvchi uskun^iaj^j qo‘llagan holda 
energiyadan foydalanishni rag‘batlantirish; 

---

qayta tiklanmaydigan uglevodorod resurslaridan oqilona foydalanish, ishlab chiqarilayotgan 
mahsulotning raqobatdoshligini oshirish, shu asosda iqtisodiyot tarmoqlarini va aholini yoqilg‘i- 
energetika resurslari bilan barqaror ta’minlab borish; 
qayta tiklanuvchi energiya manbalari va energiya iste’moli jihatidan samarador texnologiyalami 
transfer qilish, ushbu sohadagi uskunalar va butlovchi qismlami mahalliy korxonalarda ishlab 
chiqarish; 
aholi uchun kafolatlangan energiya resurslarining ochiqligini ta’minlash, ayniqsa, uzoq qishloq 
hududlarida aholining hayot sifatini yaxshilash va ularning farovonligini oshirish. 
Xulosa qilib aytish zarurki, 2017 - 2021-yillarda 0‘zbekiston Respublikasini rawajlandiriwdin’ bes 
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan 
foydalanishni kengaytirish, ishlab chiqarishning energiya sig‘imini qisqartirish, milliy ilmiy-
texnikaviy ishlanmalar va sinovdan o‘tgan xalqaro energotejamkor ilg‘or texnologiyalar tadqiqotlarini 
amaliyotga maqsadli joriy etish sohasida belgilangan ustuvor yo‘nalishlami ro‘yobga chiqarish 
maqsadida 42 ta yangi gidro elektr stansiya qurish va ishlab turgan 32 ta gidro elektr stansiyani 
modemizatsiya qilish hisobiga 2025-yilga qadar respublikamizning ekologik toza gidro energiya ishlab 
chiqarish quwatlarini 1,7 barobarga oshirish nazarda tutilmoqda. 
Shuningdek, maishiy elektr uskunalari, yangidan qurilayotgan bino va inshootlami energetik 
markalash va sertifikatlash, sanoat va ijtimoiy obyektlami texnologik jarayonlarni ratsionalizat- 
siyalash bazasida modemizatsiya qilish, yangi ishlab chiqarish quvvatlarini faqatgina energetik 
samarador va energiya tejamkor texnologiyalar asosida barpo etish, yangi turar joy va ma’muriy 
binolami qurish va rekonstruksiya qilishda energiya samaradorligini ta’minlash, qayta tiklanuvchan 
energiya manbalarini bosqichma-bosqich joriy etish, shuningdek, energiya tejamkor qurilmalar, 
uskunalar va materiallar ishlab chiqarilishini kengaytirish, ulami iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy 
sektorda keng qo‘llash ko'zda tutilgan. 
Bu ishlaming amalga oshirilishi xalqimiz turmush farovonligining yanada yuksalishiga, 
iqtisodiyotimiz rivoji va malakatimiz taraqqiyotiga xizmat qiladi.