Energetika va atrof-muhit o‘rtasidagi munosabat

murakkab ekologik muammolar bilan bog‘liqdir. Energiya zarurligi - insonning asosiy 
ehtiyojlaridan biridir. Energiya nafaqat hozirgi zamondagi murakkab inson jamoasining normal 
hayotiy faoliyati uchun, balki har bir insonning yashashi uchun ham juda zarurdir. Hozirgi vaqtda 
elektr energiya asosan gidro elektr stansiyalar, issiqlik va atom elektr stansiyalardan olinadi. 
Toshko‘mirda ishlovchi issiqlik elektr stansiya va qozon qurilmalari katta kultepalar hosil qilib, 
1 GVt quwatga ega issiqlik elektr stansiya yiliga yuzasi 0,5 km
2
va balandligi 2 metr bo‘lgan kultepa 
hosil qiladi. 
Issiqlik elektr stansiyasining atrof-muhitga zararli ta’siri awalo katta miqdordagi kislorodni, 
yoqilg‘ini yoqish uchun foydalanish va atmosferaga CO2 gazini chiqarib yuborish, shuningdek 
atmosfera haroratini ko‘tarilishi bilan bog‘liqdir. Bundan tashqari issiqlik elektr stansiyalar kul va 

---

zaharli gaz chiqindilar chiqaradi. 
Issiqlik elektr stansiyasi chiqindilarida radioaktiv moddalar mavjud, masalan, radiy izotoplari. 
Shuning uchun Issiqlik elektr stansiyasi atrofidagi radiatsion nurlanish atom elektr stansiyasi 
atrofidagidan yuqoridir. Issiqlik elektr stansiya va atom elektr stansiya atrof-muhitga zararli 
ta’sirlardan yana biri, kondensatordan chiqayotgan sovutish suvni suv havzalariga tashlab yuborishda 
sodir bo‘ladi. Bu esa suv havzasining haroratini oshirishga va o‘z navbatida mikroklimatini 
o‘zgartirishga olib keladi, suvdagi tirik mavjudodlar hayotiga zararli ta’sir ko‘rsatadi. 
Ekologiya va atrof-muhitni ifloslanish darajasini kamaytirish maqsadida noan’anaviy energiya 
manbalaridan foydalanish va innovatsion loyihalami amalda tadbiq etish, bu dolzarb muammoni 
qisman hal etadi. Bu muammolarga ahamiyat bennaslik salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. 
Masalan, G‘arbiy Yevropa mamlakatlardan oqib o‘tuvchi Dunay va Reyn daryolari suvlarining 
ifloslanganlik darajasi juda yuqori va bu yerda yashaydigan aholi salomatligiga salbiy ta’sir etmoqda. 
Issiqlik elektr stansiyalarda hosil bo‘lgan kultepalami kulini qurilish materiallariga qo‘shimcha 
sifatida foydalanish hozirgi davrda eng muhim masalalaridan biridir. 
Issiqlik elektr stansiyadan chiqayotgan oqova suvlami tozalash ham muhim muammolardan biri 
hisoblanadi. Buning uchun oqova suvlami suv havzalariga tashlashdan oldin maxsus tozalash 
qurilmalarda yaxshilab tozalash zarur. Quyosh mirining energiyasi, insoniyat foydalanishi mumkin 
bo‘lgan eng katta manbadir. Quyosh .energiyasining yer yuziga yo‘naltirilgan oqimi 1,2-10
14
tonna 
shartli yoqilg‘iga teng. Quyosh energiyasidan foydalanishning eng katta muammolaridan biri shundan 
iboratki, energiyaning eng ko‘p qismi yozda tushadi, energiyaga eng katta talab esa qish faslida to‘g‘ri 
keladi. 
Yerning 1 km
2
yuzasiga o‘rtacha quvvati 17 -10
4
kVt teng bo‘lgan quyosh energiyasi tushadi va 
birlamchi energiya manbalarining bu energiyadan foydalanish quvvati taxminan 19 kVt teng. Bu 
quwatlar o‘zaro 10
4
marotaba farq qiladi. Quyosh yeming issiqlik muvozanatida katta o‘rin tutadi. 
Uning yerga to‘g‘ri keladigan nurlanish quvvati, insoniyat oladigan va tabiatda sodir bo‘ladigan 
jarayonlar quwatidan ko‘p marotaba ortiqdir. 
Hozirgi sharoitida qayta tiklanadigan energiya manbalaridan keng fbydalanishga majbur etadigan 
uchta asosiy sabablar mavjud. 
1.Milliy energetika xavfsizligi hisoblanib, neft, gaz, ko‘mir kabi foydali qazilmalaming kamayib 
borishi tufayli qayta tiklanadigan energiya manbalari mamlakat ichida energiya manbai bo‘lib, 
yuqoridagi tur yoqilg‘ilaming iste’molini kamaytiradi. 
2.Iqlim o‘zgarishi oqibatida kelib chiqishi mumkin bo‘lgan xavf. Qayta tiklanadigan energiya 
manbasi energetika ehtiyojmi qondirishga yordam berishi bilan bir vaqtda, atmosferag’a issixana 
gazlerin shig’ariwdi qisqartadi. 
3. Iqtisodiyot sharoitida, ayrim muqobil energiya manbalarining tannarxi oxirgi o‘n yil mobaynida 

---

pasayib bormoqda. Muqobil energiya manbalari xarajatlarining kamayib borishini'. uning ishlab 
chiqarish texnologiyasining mukammallashib borayotganligi bilan izohlash mumkin. Bu soha 
rivojlanishi bilan xarajatlar yanada kamayib borishi demakdir. 
5.1. 
Dunyodagi eng kuchli elektr stansiyalari 
Yaqin vaqtlargacha ko‘plab davlatlar atom energetikasiga elektr quwatim uzilishlarsiz 
yetkazib berishning yagona holati sifatida qaragandi. Biroq, hozirgi paytda gidro elektr 
stansiyalaming rivoji ancha samarali usul sanaladi. 2016-yilda gidro energetika jahondagi 
qayta tiklanuvchi elektr quvvatining 63 foizi va umuman barcha elektr energiyasinin’ 17 foizi 
bilan ta’minlab berdi. Bu sohada Xitoy, Kanada va Braziliya davlatlari yetakchilikni ushlab 
turibdi. Yaqin o‘n yil ichida boshqa mamlakatlar ham qayta tiklanuvchi energiya salohiyatiga 
ko‘proq e’tibor qaratishni boshlaydi. Agarda muvaffaqiyatga erishiladigan bo‘lsa, insoniyatni 
toza va qariyb bepul elektr quvvati davri kutmoqda. 
Amerikaning eng katta atom stansiyasi Palo-Verde AES bir necha shaharlar va 4 mln. kishini 
elektr quvvati bilan ta’minlaydi. Ushbu atom elektr stansiyasi sahroda joylashgan va 
loyihachilar energobloklarni yaqin oradagi munitsipalitetlarning oqova suvlari yordamida 
sovutishga majbur bo’ldi. 
Rossiya davlatining Surgut GRES-2 neft gazi va tabiiy gazda ishlaydi. U dunyoda quvvat 
bo‘yicha ikkinchi issiqlik elektr stansivasi va Rossiyadagi elektr quvvatini ishlab chiqarish 
bo‘yicha eng yirigi hisoblanadi. 
Koreya davlatining Xanbit AES dunyoda kattaligi bo'yicha beshinchi atom elektr stansiyasi 
hisoblanadi. Umuman olganda, atom elektr stansiyasi avval Yongvan deb atalgan. Biroq, 
2011- yilda baliqchilar mamlakat hukumatiga petitsiya bilan chiqishdi - ular o'z mahsuloli 
“xavfli” atom energetikasi bilan birgalikda qabul qilinishini xohlamadi. Koreya davlatining 
Xanul AES quvvati Xanbit atom elektr stansiyasi quvvati bilan barobardir. Biroq, koreyalik 
muhandislar Xanulni yaqin uch yil ichida yanada “kuchliroq" qilishmoqdalar hamda 
o'shanda uning quvvati 8 700 MVt ishlab chiqara boshlaydi. 
Shimoliy Amerikadagi eng yirik Bryus AES ning qurilishi 1987-yilda tugallangan. Bryus AES Guron 
ko‘li qirg‘og‘ida joylashgan. 
Yirik to‘g‘onli Syans/vaba GES Yanszining yuqori cqimida joylashgan. 
Gidroelektrostansiya to‘g‘onining qurilayotgan pog'onali sharsharasining bir qismi 
hisoblanadi. Xitoy davlati ushbu gidroelektrostansiya loyihasi yakunida juda ku’shli 
stantsiyalar zanjirini qo'lga kiritadi. Ular mamlakatga talab etihivcni barcha quvvatni 
ishlab chiqarishi mu’mkin. 
Venesueladagi elektr quvvatining 65 foizi Guri GESdan yetkazib beriladi. Xavfli tomoni 
shundaki, stansiyadagi nosozlik qarivb butun davlatni quvvatsiz qoldirishi mumkin. 

---

2013-yilda Venesuelada aynan shunday holat yuz bergan. 
О'slum da kuchli yong‘in 
barcha uchta yuqori voltli liniyaga zarar yetkazgan. 
Avstraliyada mamlakatni uzluksiz elektr energiya bilan ta’minlash maqsadida 
dunyodagi eng yirik quyosh elektr stansiyasi quriladi. Solar Reserve kompaniyasi (AQSh) 
va Janubiy Avstraliya shtati ma’muriyati quvvati 150 MVt tashkil qiladigan quyosh 
issiqlik elektr stansiyasini qurish bo‘yicha kelishuv tu/ishgan. Bu elektr stansiya bunday 
yo‘nalishdagi stansiyalar orasida rekordchi boladi. 
Solar Reserve quyosh energetikasi bilan bogMiq o‘ziga xos loyihalami yaratish bilan 
tanilgan. Avstraliyadagi elektrostansiya Aurora Solar Energy Project degan nom oladi va 
minora ko'rinishida quriladi. Maxsus idishlarda quyosh energiyasi bilan eriulgan tuz 
yig'iladi. Bu erigan tuz suyuq holatini bir necha soat davomida (6 snatdan 10 soatgacha) 
saqlay oladi. bu esa quyosh botgan soatlarda ham issi
4
\ikui to‘plashga imkon beradi. erigan 
tuz issiqiik ulashgich orqali o‘tib, o‘z e..^j
yasini bug
^ 
va keyin e]ektr
energiyasi hosil boMishi 
uchun beradi. 
Ushbu elektr stansiya 2018-yilda Port-Ogasx*. 
s
hahri yaqinida qurila boshlanadi. Bu 
yer quyosh energiyasini qo‘llash u Цц
П
q
U
]
a
y ioy hisoblanadi. Stansiya 135 MVt quvvatda 
kuniga 8 soat isn. akkumulyatorlarni qo'llash esa elektr stansiyani kun bo'yi ishlatishga 
imkon beradi. Stansiyaning quvvatini 150 MVt gacha ko‘tarish mumkin. Solar Reserve 
kompaniyasi elektr stansiyani qurish bo‘yicha o‘tkazilgan tenderda eng kichik qiymat - 
512 mln. AQSh dollari narxini ko
L
rsatgan. Shtat ma’muriyati kompaniya bilan 20 yillik 
shartnoma imzolagan. Bu elektr stansiyada ishlab chiqarilgan bir MVt. soat elektr 
energiyani 61 AQSh dollaridan vetkazib berish ko'zda tutilgan va bu gazda ishlovchi 
issiqiik stansiyalarinikidan arzonroqdir. Elektr stansiya 2020-yilda ishga tushiriladi. 
Xitoy davlatida muhandislar suvda suzuvchi energiya to‘plovchi batarevalarni kashf etishdi. 
Xitoyning Xuaynan shahrida insoniyat tarixida ilk bor suzuvchi quyosh batareyalari 
ishga tushirildi. Ayni paytda suvda harakatlanuvchi energiya manbai eski ko'mir kon 
zaxirasi o‘rnida ishga tushirildi. Bu haqda China Daily nashri xabar bergan. 
Nashr muxbirining yozishicha, 86 gektar suv maydonim egallagan quyosh energiyasini 
o‘zida to‘playdigan batareyalar umumiy hisobda 1200 dan ortiqni tashkil etadi. 
Muhandislar bergan ma’lumotlarga ko‘ra, barcha qurilmalar birgalikda 15 min’ 
xojaliqtag’i elektr energiyaga bolgan talabni bemalol qondira oladi. 
Loyihani shu sohada yetakchi bo‘lgan Xitoyning Sungrow Power Supply Co. Ltd. 
kompaniyasi layyorlagan bo‘lib, suvdagi batareyalar har qanday tabiat injiqliklariga 
chidamkor qilib tayyorlangan. Dastlabki suzuvchi energiya manbalari 25 yil i s h 1 al i 1 i 
shi rej alashtirilmoqda. 

---

Shotlandiyaning shimoli-sharqiy qirg‘oqlarida, Piterxed shahri yaqinida 20 ming 
xonadonni elektr energiya bilan ta’minlashga qodir Peterhead shamol elektr stansiyasini 
o'matish ishlarining yakunlovchi bosqichlari boshlangan. Hozirda Hywind quvurlaridan 
5 
tasidan bittasi vetkazib berildi, qolgan 4 tasi Norvegiya portiaridan yetkazib 
berilmoqda (24-rasm). 
Turbinalar ishlab chiqaruvehi Statoil kompaniyasining (Norvegiya) ta’kidlashicha, 
suzuvchi energiya generatorlari quvvati bo yicha o'zining statsionar muqobillariga teng 
yoki hattoki ulardan oshadi. 
Suzuvchi generatorlaming konstruksiyasi ulkan qalqalami (poplavok) eslatadi: suv 
sirtida 175 metrli minora qad ko‘tarib turadi, generatcming umumiy balandligi esa 253 
metmi tashkil qiladi. Bitta minoraning og‘irligi 11,5 tonna bo‘lib, turbinaning energiya 
generatorlari quvvati 6 MVt teng. Shamol stansiyasi minorasini bir joyda ushlab turish 
uchun dengiz tubida bir kilometr chuqurgacha mahkamlab qo'yiladigan 3 ta langarli 
trosdan foydalaniladi. Statoil kompaniyasi uzunligi 75 metr bo‘lgan parraklaming hujum 
burchagini o‘zgartira oladigan maxsus dasturiy ta’minot o‘rnatgan. Bunday texnologiya 
nafaqat shamol kuchini samarali qo‘llash, balki dovullar, to‘lqin va oqim oqibatida yuzaga 
keladigan tebranishlami ham kamaytirishga imkon beradi. 
Barcha 5 ta trubina Piterxed shahridan 25 km joylashgan. Ushbu joy o'zining uncha 
chuqurmasligi (120 m), shamolning o
L
rtacha yillik tezligi yuqoriligi va barqarorligi (10,1 
m/sek) sababli tanlangan. Shamol stansiyasi ishlab chiqaradigan umumiy quvvar 30 MVt 
tashkil qiladi. 
Oxirgi vaqtlarda suzuvchi elektr stansiyalarning narxi jadal arzonlashmoqda, bu ulami 
ko'chmas (statsionar) stansiyalarga qaraganda ommaviylashuviga olib kelishi mumkin. Shu 
bilan birga, suvdagi ilk suzuvchi shamol elektrostansiyasini barpo etish xarajatiari shunday 
obyektni quruqlikda qurishdagidan 2 marta ko‘proq bo‘lib, 190 mln. funt sterlingni tashkil 
qildi. Ushbu loyihani amalga oshirish imkoni Shotlandiya hukumati tomondan 
moliyalashtirilish evaziga paydo boMdi. Ayni vaqtda Shotlandiya hukumati yana bitta 
suzuvchi shamol elektr stansiyasini qurish loyihasini ma’qulladi. Uning tarkibiga 
Germaniyaning Senvion kompaniyasining 8 ta turbinasi kiradi. Stantsiyanin’ uliwma 
quvvati 48 MVt tashkil qiladi va 2018-yilda ishlay boshlaydi. 
Jonzotlarni himoya qiluvchi ba’zi tashkilotlar suzuvchi shamol eleklrostansiyalariga 
qarshi chiqmoqdalar. Ularning fikricha, ulkan turbinalar minglab qushlaming nobud 
boiishiga sababchi bo'lishi mumkin. Biroq hattoki ularning oVlari bu raqamlar rasmiv 
statistika bilan tasdiqlanmaganini tan olmoqdalar. 

---