Epidemiologiyadan

 
Zoonoz kasalliklar qo’zg’atuvchilarining manbai 
Asosiy xo’jayin hisoblangan hayvonlarda zoonoz infeksiyalar ko’pincha 
yaqqolmas yoki surunkali shaklda kechadi. Infeksiyalarning o’tkir shakllari asosan 
oraliq xo’jayin hisoblangan hayvonlar organizmida namoyon bo’ladi. 
Epidemiologik nuqtai-nazardan zoonozlarda inson uchun kasallik manbai 
hisoblanadigan hayvonlarni uch guruhga bo’lish maqsadga muvo-fiqdir (14-
jadval). 
14-jadval 
Hayvonlardan yuqadigan epidemiologik ahamiyatga ega bo’lgan 
yuqumli kasalliklar guruhi 
Qo’zg’atuvchilar manbai 
Kasalliklar 
Uy hayvonlari va parrandalar 
Qora oqsoq, manqa, oqsim, hayvon 
sili, Ku-isitma, ornitoz 
Sinantrop kemiruvchilar 
Toun, leptospiroz, o’lat 
Yirtqich hayvonlar 
Virusli ensefalitlar, kana rikketsiozlari 
o’lat, quturish 
Tuproq 
Psevdotuberkulyoz, melioidoz, 
legionellez, klostridiozlar 
1. Uy hayvonlari, 2. sinantrop kemiruvchilar, 3. yovvoyi hayvonlar. 
Zooantroponozlarda kasallikning asosiy manbai odatda bir guruhga mansub 
bo’lgan hayvonlar hisoblanadi. Qo’shimcha manba bo’lib, (mazkur infeksiyada) 
qayd qilingan boshqa guruh hayvonlar vakillari xizmat qilishi mumkin. Asosiy 
infeksiya manbai vazifasini yovvoyi hayvonlar bajargan hollarda sodir bo’ladigan 
zooantroponoz infeksiyalar tabiiy-o’choqli infeksiyalar deb ataladi. Uy yoki 
sinantrop hayvonlar (kemiruvchilar) asosiy manba hisoblangan kasallik o’choqlari 
antropurgik o’choqlar deb yuritiladi. 
Tabiiy va antropurgik o’choqlar o’rtasida keskin chegara bo’lmaydi. Masalan, 
yovvoyi hayvonlar o’rtasida salmonellyozlar tarqalganda salmonellyozlarning 
antropurgik o’choqlari vujudga keladi. Zoonozlarning qo’zg’atuvchilari ko’p 
hollarda hayvonlar qonida bo’ladi. Qo’zg’atuvchilar hayvonlar ichagida, terisida 
joylashganligi yoki urg’ochi hayvonlar homilaoldi suyuqligi va suti orqali ajralishi 
kuzatiladi. Qo’zg’atuvchilarning hayvonlar nafas a’zolarida joylashishi katta 
epidemiologik ahamiyatga ega emas. 
Ayrim zoonozlar qo’zg’atuvchilari homila hujayralari (kanalar, qushlar)da 
bo’lishi katta ahamiyatga egadir. Bu xususiyat epizootik jarayonning rivojlanishini 
va hayvonlarning odamlarga yuqumliligini ta’minlaydi. 
Hayvonlarning kasallik manbai sifatida yuqumlilik muddatlari har bir 

---

60 
infeksiyaning patogenetik xususiyatlariga bog’liq. Ayrim kasalliklarda infeksiya 
manbai hisoblangan hayvon organizmidan qo’zg’atuvchilarning ajralishi qo’zilash 
davrida avjga chiqadi. 
Qishda uxlovchi hayvonlarda infeksiyaning xuruji qo’zg’atuvchining qonda 
tarqalishiga bog’liq holda bedor paytiga to’g’ri keladi. Hayvonlarda kechadigan 
ba’zi infeksiyalarning surunkali ko’rinishda bo’lganligi tufayli ularning yuqumlilik 
davrining uzoq davom etishiga sabab bo’ladi. 
Qo’zg’atuvchilarning yuqish mexanizmi mazkur ko’zg’atuvchilarning 
biologik tur sifatida saqlanishini ta’minlovchi omil bo’lib, u tarixiy-taraqqiyot 
davomida shakllangan bo’ladi hamda epizootik jarayon paytidagina uning turlarini 
aniqlash mumkin. 
Ba’zi zoonozlarning qo’zg’atuvchilari asosiy xo’jayin qonida joylashganligi 
tufayli bu kasalliklarga asosan transmissiv yo’l bilan tarqalishi xosdir. Aksariyat 
hollarda tabiiy sharoitda transmissiv tarqalish yagona yo’l bo’lib qolishi mumkin 
(obligat-transmissiv tarqalish mexanizmi). Insonga ham mazkur qo’zgatuvchilar 
transmissiv yo’l bilan yuqadi. 
Ayrim zoonoz infeksiyalarning qo’zg’atuvchilarini transmissiv va 
notransmissiv tarqalish yo’llari tabiatda mavjuddir (fakultativ-transmissiv yo’l). 
Odamlarga bu qo’zg’atuvchilar notransmissiv yo’l orqali yuqadi. 
Zoonoz 
infeksiyalarda 
qo’zg’atuvchilarning 
organizmda 
joylanishi 
xususiyatlariga ko’ra ularda notransmissiv yuqishini ikki xil yuqish deb hisoblash 
mumkin. U najas-og’iz hamda muloqot mexanizmlarida namoyon bo’ladi. Aerozol 
yo’l bilan yuqish hayvonlar o’rtasida katta ahamiyat kasb etmaydi. Odamlarga bu 
hollarda qo’zg’atuvchilarning epidemiologiyaga ma’lum bo’lgan barcha mavjud 
yo’llar hatto aerozol yo’l (ornitoz) orqali yuqishi mumkin. 
Infeksiyaga moyillik - ma’lum turlarga xos bo’lgan xususiyat bo’lib 
qo’zg’atuvchi va xo’jayin orasidagi o’zaro munosabatlarining evolyutsiyasi tufayli 
yuzaga kelgan hodisadir. Moyillik darajasi nospetsifik (chidamlilik) va spetsifik 
(immunitet) kabi himoya omillari bilan o’lchanadigan hodisa bo’lib, organizmning 
o’ziga xos ta’sirchanligi bilan qo’zg’atuvchining miqdori va virulentlik 
xususiyatiga bog’liqdir. Ushbu omillar ta’siri tufayli infeksion jarayonning u yoki 
bu kechishi shakli namoyon bo’ladi. 
E. N. Pavlovskiy ta’limoti bo’yicha tabiiy o’choq - bu shunday hududki, 
aynan shu erda donordan retsipientga qo’zg’atuvchi yuqadi. Populyatsiya nuqtai-
nazaridan tahlil qilinganda tabiiy o’choq bu tashqi muhitning o’ziga xos 
sharoitlari, kasallik qo’zg’atuvchisini tarqatuvchi hashoratlar tufayli mavjudligi 
saqlanayotgan qo’zg’atuvchining populyatsiyasidir. 
Parazitar tizim mavjud bo’lishi uchun mazkur hudud zarur bo’lgan atrof-
muhit rolini o’ynaydi. Epizootik o’choqni (tabiiy o’choq) bo’lishini tashqi va ichki 
omillar ta’minlaydi (15-jadval). 
 
 
 
 

---

61 
15-jadval