Epidemiologiyadan

 
Epidemik jarayonning rivojlanish mexanizmi 
Epidemik jarayonning rivojlanish mexanizmi, ya’ni o’zgaruvchan ijtimoiy va 
tabiiy muhitda xo’jayin va parazitlar populyatsiyasi munosabatlarining rivojlanishi 
uchta nazariya asosida: yuqish mexanizmi, kasallikning tabiiy o’choklilik va 
epidemik jarayonning o’z-o’zini boshqarishi to’g’risidagi nazariyalar asosida 
o’rganiladi. 
Infeksiyaning yuqish mexanizmi - bu kasallik qo’zg’atuvchilarning 
evolyutsiya jarayonida yuzaga kelgan bir organizmdan ikkinchi organizmga o’ta 
olishi va shu bilan qo’zg’atuvchining tur sifatida saqlanib qolishini ta’minlovchi 
xususiyatlaridir. 
Shuning uchun zoonoz kasalliklarda "kasallikning yuqish mexanizmi" degan 
tushunchani kasallik chaqiruvchilarning hayvonlar orasida aylanib yurish 
jarayonigagina 
qo’llash 
to’g’ri 
bo’ladi. 
Bunday 
hollarda 
kasallik 
qo’zg’atuvchilarning aylanib yurish jarayoniga odamlar ham kirib qolganda 
kasallikning yuqish mexanizmi to’g’risida gapiriladi. 
Yuqish mexanizmining 3 davri tafovut qilinadi: 
a) Qo’zg’atuvchining zararlangan organizmdan ajralib chiqishi. 
b) Qo’zg’atuvchining tashqi muhitda bo’lish davri. 
v) Qo’zg’atuvchining sog’lom organizmga kirish davri. 
Bu davrlarning birinchi va ikkinchisida yuqtirish omillari kasallikning bir 
organizmdan ikkinchisiga o’tishida ishtirok etadigan tashqi muhit elementlari 
hisoblanadi. Evolyutsiya jarayonida ba’zi kasallik qo’zg’atuvchilari ma’lum 
o’tkazish omillariga moslashishgan. Bu omillar ular uchun maxsus muhit 
hisoblanadi. Yuqish mexanizmining birinchi davrida kasallik qo’zg’atuvchilari 
tushib qolgan tashqi muhit elementlari birlamchi omil hisoblanadi. Kasallik 
qo’zg’atuvchilarini navbatdagi organizmga o’tkazuvchi omil yakunlovchi omil 
hisoblanadi. Agar yuqish mexanizmida ishtirok etuvchi birlamchi omil 
qo’zg’atuvchini oxirigacha etkaza olmasa, u holda birlamchi va yakunlovchi omil 

---

15 
o’rtasida oraliq omil ham ishtirok etadi. 
Epidemik jarayonning ma’lum hollarida kasallik qo’zg’atuvchilarining bir 
organizmdan ikkinchi organizmga o’tishini ta’minlovchi tashqi muhit elementlari 
yoki ularning yig’indisi yuqish yo’lini belgilaydi. Yuqish mexanizmi va kasallik 
qo’zg’atuvchilarining odam organizmida asosiy joylanishi bir-biri bilan uzviy 
bog’liqdir. 
L.V.Gromashevskiy 
barcha 
yuqumli 
kasalliklarni 
kasallik 
qo’zg’atuvchilarining odam organizmida joylashgan asosiy o’rniga va yuqish 
mexanizmiga binoan 4 guruhga bo’lgan. Yuqori nafas yo’llari shilliq qavatida 
joylashgan kasallik qo’zg’atuvchilarining yuqish mexanizmini "havo-tomchi" 
orqali yuqish mexanizmi deb ataladi. Haqiqatda esa odam organizmining turli 
organlarida joylashgan kasallik qo’zg’atuvchilari aerozolning uchala fazalari: 
tomchi, yadrocha va chang orqali ham o’tishi mumkin. 
Kasallik qo’zg’atuvchilari yuqish mexanizmining birinchi bosqichida 
gaplashish, nafas chiqarish, yo’talish va aksirish jarayonida tashqi muhitga havoga 
ajralib chiqadi. 
Yuqish mexanizmining ikkinchi bosqichi aerozolning tomchi, tomchi-
yadrocha va chang fazalari orqali amalga oshadi. Kasallik qo’zg’atuvchilarining 
yangi sog’lom organizmga o’tishi nafas olish jarayonida yuz beradi. 
Yuqish mexanizmining fekal-oral turida kasallik qo’zg’atuvchilarning tashqi 
muhitga ajralib chiqishi (1-bosqich) defekatsiya akti bilan bog’liq bo’ladi. Kasallik 
qo’zg’atuvchilarining yangi sog’lom organizmga tushishi (3-bosqich) infeksiya 
bilan zararlangan ovqat yoki suvni is’temol qilganda ro’y beradi. Birlamchi omillar 
bemorning yoki bakteriya tashuvchisining ifloslangan qo’li, uy-ro’zg’or buyumlari 
bo’lishi mumkin. 
Asosiy yakunlovchi omillar bo’lib suv, oziq-ovqat mahsulotlari, yosh bolalar 
qo’li va uy-ro’zg’or buyumlari hisoblanadi. Oraliq omillar bo’lib pashshalar, 
ifloslangan qo’l, tuproq hisoblanadi. Yuqish mexanizmining bu turida yuqish suv 
orqali, oziq-ovqat mahsulotlari orqali amalga oshadi. 
Kasallik qo’zg’atuvchilarining qonda joylashishini yuqish mexanizmining 
transmissiv turi belgilaydi. Bu yerda birinchi bosqich qon so’ruvchi 
hashoratlarning odamni chaqishida, bemor qonini so’rishida amalga oshadi. Bu 
hashoratlar organizmida kasallik ko’zg’atuvchilarining maxsus ko’payish, 
rivojlanish jarayoni o’tadi (2-bosqich). 
Kasallik qo’zg’atuvchilarining teri va tashqi shilliq qavatida joylashishida 
ba’zan qo’zgatuvchilar bemor kishidan sog’lom kishiga to’g’ridan-to’g’ri yuqadi 
(tanosil kasalliklar). Bunday holda yuqish mexanizmi (kontakt) bevosita muloqot 
orqali yuqish deb ataladi. Hozirgi vaqtda vertikal yuqish mexanizmi mavjud bo’lib, 
bunda kasallik qo’zg’atuvchilari onadan tug’ilayotgan bolaga yo’ldosh orqali 
yuqadi. 
Zoonoz yuqumli kasalliklarda epidemik jarayonning qanday rivojlanishini 
o’rganish uchun kasalliklarning tabiiy o’choqlilik to’g’risidagi nazariyasini bilish 
kerak bo’ladi. E. N. Pavlovskiyning ushbu nazariyasi hayvonlar orasida aylanib 
yurgan kasallik qo’zg’atuvchilari odamlar organizmiga o’tib qolganda epidemik 

---

16 
jarayon qanday rivojlanishini ochib beradi. 
Kasallikning tabiiy o’chog’i - areali kasallik qo’zg’atuvchilar uchun haqiqiy 
xo’jayin organizm hisoblangan hayvonlar arealiga to’g’ri keladi. 
Kasallikning tabiiy o’chog’i deb yirtqich hayvonlar, kemiruvchilar orasida 
kasallik ko’zg’atuvchilari yashashi uchun ma’lum shart-sharoitlar mavjud bo’lgan 
er kurrasining ayrim hududlariga aytiladi. 
Kasallikning tabiiy o’chog’i bilan bir qatorda sinantrop va antropurgik 
o’choqlar ham mavjud. Sinantrop kasallik o’chog’i deb - kasallik qo’zg’atuvchilari 
sinantrop (xonaki) hayvonlar orasida aylanib yuradigan hududga, antropurgik 
o’choq deb esa odamlarda uchraydigan kasallik o’choqlariga aytiladi. Sinantrop va 
antropurgik o’choqlar orasida aniq bir chegara yo’q. 
Epidemik 
jarayoninig 
rivojlanishini to’liq tushunish uchun L.V. 
Gromashevskiyning yuqish mexanizmi va E. N. Pavlovskiyning tabiiy o’choklilik 
to’g’risidagi ta’limotlari bilan bir qatorda, 1975 yilda V. D. Belyakov tomonidan 
yaratilgan epidemik jarayonning o’z-o’zini boshqarishi to’g’risidagi ta’limoti ham 
muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqumli kasalliklar bilan og’rigan bemorlarni 
mikrobiologik 
tekshirish 
natijasida 
aniqlangan 
mikroorganizmlar 
populyatsiyasining bir xilga o’xshab ko’rinishi, tekshirilayotgan mikroorganizmlar 
sonining ko’pligidan ularning tekshirilayotgan belgilarining geterogenligini 
(xilma-xil ekanligini) aniqladi. 
Kasallik qo’zg’atuvchilar populyatsiyasi tarkibining tahlil qilinayotgan 
belgilar bo’yicha doimiy o’zgarish mavjudligi epidemik jarayon rivojlanishining 
ichki populyatsiyalari yuzaga chiqishidir. 
Kasallik qo’zg’atuvchilarining antigenlik variantlarining o’zgarishi aholi 
immunologik qatlamining o’zgarishi bilan tushuntiriladi. Antibiotiklarga chidamli 
shtammlar antibiotiklarni qo’llash natijasida to’planib boradi. Xo’jayin 
populyatsiyasining parazitlarga moyillik darajasi genotip bilan bog’liq holda 
geterogen bo’ladi. Shuning uchun bir xil sharoitda ba’zi bir kishilar kasallanib, 
boshqalari esa kasallanmasliklari mumkin, kasallik esa har xil kishilarda klinik 
ko’rinishlari bilan turlicha kechadi. 
Xo’jayin populyatsiyasi immunitet hosil qilish va saqlash xususiyatlari 
bo’yicha ham har xildir. Kasallikka moyillik belgisi bo’yicha jamoadagi 
odamlarning o’zgarishi, Shu jamoadagi odamlarning yoshiga, moyillikning vaqtga 
qarab o’zgarishiga, migratsiyaga va organizmning chidamliligini (qarshiligini) 
pasaytiruvchi boshqa muhit ta’sirlariga bog’liq. 
Kasallik qo’zg’atuvchilarining o’z-o’zini boshqarish jarayonidagi rezervatsiya 
va epidemik tarqalish fazalarining almashib turishi, epidemik jarayonning 
borishida tuzilishi, har xil va o’zgaruvchan bo’lgan parazitlar va xo’jayin 
populyatsiyalarining o’zaro munosabatlari bilan tushuntiriladi. 
Kasallik qo’zg’atuvchilarining rezervatsiya fazasida bo’lishi o’ziga xos 
immunologik gomeostazi bo’lgan odamlar orasida tashuvchilikning har xil 
ko’rinishi hisobiga hamda kasallikning subklinik, belgisiz turlari hisobiga bo’ladi. 
Epidemik shtammning yuzaga kelishi va rezervatsiya fazasidan epidemik 
tarqalish fazasiga o’tishi odamlar moyilligining ma’lum chegarasidan o’tgandan 

---

17 
so’ng boshlanadi. 
Epidemik fazasi parazit va xo’jayin organizmining o’zaro munosabatlarida 
qo’zg’atuvchilar virulentligining oshishi hisobiga kasallikning manifest 
ko’rinishlari yuqori darajada bo’lishi bilan tushuntiriladi. 
Bunday holat kasallikning tarqalish imkonini beradi (yangi joylarni 
"egallash"). Boshlang’ich va potensial geterogenliklari esa ularga yashash 
sharoitining o’zgarish jarayonida o’z faoliyatini yana qayta o’zgartirish imkonini 
beradi. 
Epidemik jarayonning o’z-o’zini boshqarishi, har qanday tirik jonzot 
faoliyatining ichki mexanizmi hisobiga o’zaro ta’sir qiluvchi elementlarni ular 
yashab turgan sharoitning o’zgarishiga qarab moslashishi hisobiga amalga 
oshiradi. 
Epidemik jarayon rivojlanishining hududlar bo’yicha, aholining turli 
guruhlari orasida va vaqt mobaynida turli xil taqsimlanishi bilan ifodalanuvchi 
miqdor va sifat o’zgarishlari o’zgarib turuvchi ijtimoiy, tabiiy sharoitlar, biologik 
omillar ichki mexanizmi ta’siri natijasidir. 
Har xil yuqumli kasalliklarda epidemik jarayon rivojlanishi uchun zarur 
bo’lgan ijtimoiy va tabiiy muhit elementlari o’zgaruvchan va nisbatan turlichadir. 
Bu kasallik qo’zg’atuvchining organizm bilan o’zaro ta’siri ma’lum ko’rinishlarda 
bo’lishiga, har qaysi kasallik qo’zg’atuvchilar genofondiga va ekologik saqlanish 
joyiga bog’liq bo’ladi. Kasallikning alohida nozologik turida epidemik jarayonning 
o’z-o’zini boshqarishi va uning rivojlanishi uchun zarur bo’lgan ijtimoiy va tabiiy 
sharoitlar ko’lami kasallik profilaktikasidagi yo’nalishni belgilaydi. Oxiri borib bu 
yo’nalish zanjirning eng "kuchsiz halqasini" topish va bilimlarni hozirgi zamon 
darajasida ishlab chiqilgan chora-tadbirlarni qo’llashga olib keladi. Epidemik 
jarayon to’g’risidagi ta’limotning 2 ta o’zaro bog’liq bo’lgan qismini: bu 
jarayonning omillari va rivojlanish mexanizmini, ya’ni yuzaga kelish va rivojlanish 
sababi va sharoitlarini ko’rib chiqdik. Epidemik jarayonning 3 qismi uning qanday 
namoyon bo’lishidir.