Фалсафа 2-семестр Ражаббоев Равшанбек

Демокрит табиат қонунлари билан кишилар томонидан яра-тилган қонунларни бир-биридан ажратиб фарқлаган бўлса, Арис-тотсл сиёсий ҳуқуқда табиий ва шартли ҳуқуқларни топди. Сиё-сий ҳуқуқ эса қисман табиий ва қисман шартли ҳуқуқдан ибо-рат, дейди файласуф. ТабииЙ ҳуқуқ эса ҳамма ерда бир хил аҳамиятга эга ва улар тан олинадими ёки йўқми, бунта боғлиқ эмас. Шартли ҳуқуқ эса бу шундай ҳуқуқки, у дастлаб муҳим бўлмаган фарқга эга бўлган бўлса, аниқлашандан ксйин бу эътиборсизлик тўхтайди. Қонунга риоя қилиш, унинг моддала-рини бажариш ҳар бир давлат фуқаросининг бурчидир.
Аристотел мутаносиб ва тенгликка риоя қилувчи адолат-ни фарқлайди. Биринчиси, геометрик пропорция, иккинчиси эса арифметик пропорция орқали ифодаланади. Тақсимловчи адолат тенгликни талаб этмай, балки мутаносибликка қараб (хоҳ у моддий ёки иззатталаб бўлишига қарамасдан) тақсим-ланиши керак. Муносиб киши кўпроқ қисмга эга бўлиш ҳуқуқига эга, яъии муносибликнинг нропорииясига қараб жа-миятдаги бойлик ва лавозимлар адолатли бўлиши лозим. Про-порционалликни бузиш ёки тақсимлашда тешх^изшшш қўллаш адолатсизликни туғдиради. Аристотел илгари сур^ан тақсим-ловчи адолатни барчага маъқул келадиган адолат деб билиш ҳакиқатдан йироқ, албатта.
Тенглаштирувчи адолат икки қисмга бўлинади. Бир хил иж-тимоий муносабатлар эркии, бошқалари эса эркин эмас. Эр-кинликка олди-сотди, қарз бериш, жамғарма, елланма тўлов-лар кирса, эркин бўлмаганига ўғрилик, ўзига оғдиришлик, за-ҳар тайёрлаш, қўшмачилик, қотиллик, ёлғон 1увоҳ бсриш, бос-қинчилик, шикаст етказишлик, ҳақорат ва ҳ.к. киради.
Маьнавий мақсадга эришиш учун дианоэтик ва этик фази-латлар бирикиши лозим. Аристотел этикасининг раиионализми шундаки, унинг ахлоқ мезонини акд ташкил этали. Амалиётчи нима яҳши-ю ва нима фойда кслтирали, буни нхши мулоҳаза қилади, ҳаракатни тўғри баҳолай олади. Кунлалик турмуш юмуш-ларини амалиётчи кишиларга топшириш маъқулдир. Амалиётчи кишилар давлат арбоби бўлганда кўпроқ фойда ва эзгулик ксл-тиради, деган фикр-мулоҳаза аслида мақомга эга бемаънилик-дир. Инсон дунёнинг энг яхши ижолкоридир. Гап шундаки, сиёсат ва амалиётчилик доимо хуеусийликка тегишлидир ва ўзгарувчандир. Шундай экан, улар юксак назарий мақомга эга бўла олмайди.
Аристотсл оқил ва амалиётчи киши ўргасидаги фарқни аж-ратади. У Платонга кўра, донишмандлар давлатни бошқариш-га қодир эмаслар, чунки улар ўзларини ҳақиқатни билишга бахшийда қилалилар аа зарур бўлган нарсаларни ўрганадилар, улар ўзгарувчан ва жаминт ҳастигэ керакли нарсадан йироқ-дирлар. Инсоннинг вазифаси амалий ва ахлоқий фазилатли бўлишдадир, фазилат тўғри мақсадта йўналтирилса, амалий чора топади. Инсон жонида тадбиркорлик кучи бор, инсон у туфайли маълум мақсадга муносиб чора топали. Аристотел фикрича эса, мақсад ва чора бирликни ташкил этади. Бунда мақсад чорани танлайди. Шунинг уо^н мақсаднинг маънавий характери фақат маънавий воситаларга ижозат берали ва ак-синча, ахлоқсиз мақсадларга маънавиятдан йироқ воситалар муносиб келади.