Фалсафа 2-семестр Ражаббоев Равшанбек

Тирания, олигархия ва дсмократия сиёсий тузумнинг но-мақбул шакллари бўлиб, унда хоҳ бир киши ски озчилик, ёки кўпчилик ҳукмронлик қилмасинлар, улар ўз маифаатларига хиз-мат қилади,1ар. Монархия сиёсий тузўмида монарх ўзининг насл-насабига таяниб, олижаноб манфаатлар йўлида хизмат қилса, золим шоҳ (тиран) ҳукмронлиюш ўз қўлига олиб, пзсткаш-лик, қабиҳлик йўлида хизмат қилади. Уларнинг биронтзси ҳам бахт-саодат йўлида хизмат қилмаган.
Аристотелиинг фикрича, Платоннинг идеал давлат тўғри-сидаги қарашларини танқид қилиб, биринчи ўринга давлат-нинг мутлақ яхши шакли эмас, балки у шундай ҳаёт ҳақида сўз юритадики, бундай ҳаёт кўпчилик кишиларга тегишли бўлииги лозим ва шундай сиёсий тузум кўпчилик дашштларла мужас-самлашган бўлиши керак. Шунингдек, Платон жамиятнингучин-чи табақаси бўллгаш ҳунармэндлар, деҳқонлар ҳақида етарли фикр билдирмаган. Аристотел Платоннинг идеал лавлатига қ;ф-ши принципиал эътирозини келтиради:

1. 
   Платон ўз идеал давлати режасини илгари сурар экан, у фақат давлатпинг бир шаклини саклаб қолиб, давлатнинг бош-қа шакаини бекор қилган. Давлат учун бирлик керак, бирлик эса турли-туманликнинг бирлигидан иборат бўлмоғи лозим.
   
2. 
   Платонда яхлит бахт-саодат де^анда қисмлар бахт-саодати кўзда тутилмайди. Аксинча, Платои давлатнинг бахт-саодати учуи ҳарбийларнинг бахтини тортиб олади, агар ҳарбийлар бахт-дан маҳрум бўладиган бўлсалар, унда ким бахтли бўлади. Фақат давлатни бошқарувча^ар бахтли бўлади, холос.
   

3. Платои хусусий мулкчилиқда ижтимоий зулмни кўрса.
Аристотел унга қарши чиқиб, мукаммал давлатни хусусий мулк-чиликни бекор қилиш билан қуриб бўлмайли, чунки умумий ишни барча бир-бирига ағдаради ва барчага тааллуқли умумий нарсага жуда кам қайғуради, деган хулосага келади. Аристотсл-нинг фикрича, ижтимоий зулмнинг манбаи мулкчиликда бўлмас-дан, балки инсон хоҳишининг чеки йуклиги ва унинг очкўхаи-гидадир. Шуни айтиш керакки, очкўзлик обрўга ҳам йўналти-рилган. Шунинг учун фуқароларнинг хоҳишларини тенглашти-риш керак, де1ани мулкни ҳам тснглаштириш ксрак, деган гап эмас. Платоннинг илсал лавлатини қуриш мумкин эмас. «Уз хоҳишига кўра, давлат режасини тузиш яхши, лекин амалга ошириб бўлмайдигаи фикр тўғрисида фикрлаш мумкип эмас».
Файласуфнинг таъкидлашича, энг яхши давлат бахтлидир-Энг яхши давлат бу янги, чхши сиёсий тузумдир. Давлат бош-қарувининг энг яхши шакли унинг энг яхши ҳаети учун хиз.чат қилишидир. Энг яхши ҳаёт бахтли ҳаётдир. Ҳаёт фазилатларга, қудратга тўла ва бу фазилатларии ҳастнинг барча воқсаларига 1у"ғри қўллай билиш керак. Фазилат икки қутбнинг мўътадилли-гидир, мўътадил ҳаёт эса зарурийдир. Бироқ бахтли ҳаст учун маънавий фаровонликдан ташқари жисмоний фаровонлик, яъни соғлик ва ташқи фаровонлик ҳам даркорлиги билан биргаликла ташқи гўзаллик хам мўътадил бўлмоғи лозим.
Энг асосийси — фуқаролар ташвишлардан озод бўлишлари ксрак. Қонун чиқарувчилар эса даставвал ўз диққат-эътиборла-рини фақат жамиятнинг нуфузли қисми бўлмиш давлат раҳбар-ларига қаратибгина қолмай, балки хусусий ҳаёт кечириш ҳола-тига эга бўлсинлар ва ҳсч ким уларнинг дам олишларини буз-масин. Мулкчиликнннг энг олий шакли мўътадилликдир. Дав-латнинг энг олий бахти унинг фуқароларининг ўртача мулкка эга бўлишларидир, дейди Аристотел. Бундай мулкка эга бўлган киши оқилона фикр юритади. Бир қарашда Аристотелнинг иж-тимоий қарашлари халқчилликка ўхшаб кетади. Бироқ ундай эмас. Аристотел давлатни муҳим ва номуҳим қисмларга ажрата-ди ва бундан кслиб чиққан ҳолда ўрта табақага мансуб киши-ларни кўпгина фуқаролик ҳуқуқларидан маҳрум этади.
Аристотел зарурий, лекин муҳим бўлмаган давлат қисмла-рига барча меҳнаткашларни, муҳим қисмига ҳарбийлар ва дав-лат раҳбарларини киритади. Деҳқонлар, ҳунармандлар ва барча савдогарлар табақаси ҳар бир давлатнинг таркибига кириши зарур. Лекин унинг муҳим қисмлари ҳарбийлар ва кенгаш аъзо-ларидир, дейди Аристотел. Энг яхши сиёсий тузумдан фойдала-настган давлат ҳунарманднинг фуқаро бўлишига йўл қўймай-ди, чунки деҳқончилик, ҳунармандлик ҳаёт учун зарурий ҳунар-лардир, лекин улар бу фазилатдан маҳрумдир. Фуқаролар ва ҳунармандлар касбкорлик билан шуғулланмасликлари керак, чунки бундай ҳаёт шарафли эмас ва у фазилатлар манфаатига қарама-қаршилир. Энг яхши давлатнинг фуқаролари, шунинг дек, деҳқон бўлишлари лозим эмас. Улар ўзларига гсгишли фазилатларни ривожлантириш, фалсафа билан шуғулланиш ҳамда сиёсий фаолиятларини амалга ошириш учун уларга ор-тиқча вақт зарурдир.
Аристотелнинг фикрича, одамлар табиатан тенг эмаслар. Қул билан қулдор бамисоли ҳайвон билан инсондир. Биринчиси жисмоний меҳнатга туғилган бўлиб, бировларнинг истак-иро-дасини амалга оширади. Улар оқилликни тушунадилар, лекин ўзлари ақлга эга эмаслар. Улар жонли мулк ва хўжайиннинг қуроли. Қулларга эга бўлишлик, бу гўскн уруш ски ов ҳақидаги фандир. Овчилик ҳарбий ишнинг бир қисми бўлиб, мақсади ёввойи жониворларни ва табиатан бошқаларга бўйсунадиган кишиларни (қулларии) ошшшдан иборатдир. Бундай уруш адо-латлидир, дсйди Аристотел.
Шу^шай қилиб, «Энг яхши давлатнинг фуқаролари наинки ҳунармандчилик, бирон-бир касб, деҳқончилик билан шугулла-нишлари у ёқда турсин, балки умуман жисмоний меҳнатдан ҳоли бўлишлари зарур. Фуқаролар қулдор бўла туриб, қул ҳисо-бига яшаб, фалсафа билан шуғулланишга, бўш вақтга эга бўлиб, ўз фазилатларини ривожлаширадилар. Шунингдек, улар ўзлари-нинг фуқаролик бурчларини бажарадилар. Армияда хизмат қила-дилар, кенгашларда кдтнашадилар, суд идораларида суллашали-лар, ибодатхоналарда худоларга ибодат қиладилар. Хўжайин эса қул нимани бажара олишини, буйруқ беришни билмоғи шарт. Шунинг угун бойлиги етарли оила,: икир-чикирларга қарам бўлиб қолмасдан турмушнинг майда-чуйда ишларига аралашма-ган ҳолда, бу ишни бажарувчиларга топшириб, ўзлари эса давлат ишлари ёки фалсафа билан шуғулланишлари лозим».
Фуқаролар мулки гарчавд тенг бўлмаса-да, лекин уларнинг ўртасида ўта бой ва ўта камбағали йўқ. Бутун эллин давлатлари-га тарқалган энг яхши сиёсий тузум уларни битга яхлит сиёсий гизимга бирлашишига имкон яратиб, бутун дунёда ҳукмрон бўлишларинн таъминлай олади. Табиат барча бошқа халқларни қуллик учун ваҳший қилиб яратган. Шунинг уч>-н улар қуллик-да яшашлари керак. Улар эллинликларнинг ижтимоий ва хусу-сий ерларида ишлашлари мақсалга мувофиқдир. Улар бу иш-ларни умумийлик, фаровонлик учун ҳамда ўзлари учун бажара-дилар.
Аристотелнинг ижтимоий-сиёсий кдрашлари ниҳоятда ул-кан назарий ва шунингдек, катта тарихий қийматга эга. Унинг идеал давлат тўғрисидаги ихчам лойиҳаси ҳар қандай хаёлий давлат каби уйдирма, хаёлии хусусиятларнинг реал жамияг-нинг тарихий муносабатларини акс эттирувчи қоришмасилан иборат бўлган.
Аристотелнинг «Снёсат» асарини ажралиб турадиган хусу-сиятн шундаки, унда рсал гарихий сезгирлик, хаёлий тахмин-лардан устун туради. Аристотел ижтимоий қарашларининг жон ва тана дуализми қуйилаги кўринишга эга: Аристотслнинг ижтимоий-сиёсий қарашлари ва айниқса, унинг идсал давлат ҳақилаги назарияси унинг ватандошлари томонидан ривожлантирилибгина қолмас-дан, балки ўрта аср ўртаосиёлик мутафаккирлар, биринчи нав-батда, Абу Наср Форобийнинг идеал жамоанииг фозил киши-лари тўғрисидаги қарашларида, шунингдек, XVI—XVII асрлар-да Ғарбий Европада яшаб ижод қилган мутафаккирларниш ижтимоий-сиссий қарашларига ҳам катта таъсир қилган ва ўчмас из қолдирган.