Geoekologiya asoslari va tabiatdan foydalanish

5.3. O‘simlik va hayvonot dunyosidan foydalanish
Mamlakatimiz tabiiy boyliklarini har tomonlama o‘rganish 
ulardan ilmiy asoslangan reja bo‘yicha foydalanishni yo‘lga 
qo‘yish, muhofaza qilish shu kunning kechiktirib bo‘lmaydigan 
vazifalaridan biridir. Hozirgi kunda hayvonot dunyosidan 
tartibsiz foydalanuvchi brokoner va ovchilarning ko‘payib 
borayotgani oqibatida hayvonlar turlari kamayib bormoqda. 
Natijada yil sayin noyob, yo‘qolib borish xavfi ostida qolgan 
hayvonot turlari ortib bormoqda. Bundan yigirma yil oldin 
yo‘qolish xavfi ostida qolgan va O‘zbekiston Qizil kitobiga 
kiritilgan respublika bo‘yicha hayvonlar soni 89 ta bo‘lgan 
bo‘lsa, hozirgi kunga kelib, ularning tur soni deyarli ikki 
marotabaga ortgan.
O‘zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»iga 184 ta hayvonot 
dunyosi olamida yashovchi hayvonot turlari kiritilgan.
Bunday ma’lumotlar faqat O‘zbekiston Respublikasi «Qizil 
kitob»idagina mavjud bo‘lib, uning nusxasi kamligini, aholi 
orasida esa unga ehtiyoj ko‘pligini hisobga olib, uning asosida 
mamlakatimizning «Qizil kitob»ga kiritilgan va kiritilishi 
lozim bo‘lgan o‘simlik va hayvonot turlari haqida qo‘llanmalar 
ishlab chiqilmoqda. Ular maktab o‘qituvchilari, o‘quvchilari, 
kollejlarning o‘qituvchilari va oliy o‘quv yurtlarining tabiiyot 
fakulteti professor-o‘qituvchilari va talabalari, shuningdek, bar-
cha tabiat shaydolari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, bunday tu shun-
chalar yoshlarga ham keng ko‘lamli tushuntirib kelinmoqda.
Ma’lumot uchun:
 
– katta yoshdagi bitta daraxt bir mavsumda bir yilda o‘n kishi 
iste’mol qiladigan miqdorda kislorod ishlab chiqaradi;
 
– bitta daraxt 1 yilda avtotransport vositasi 40 000 km 
masofani bosib o‘tganda chiqaradigan karbonad angidridni o‘ziga 
singdiradi;
 
– makulatura sifatida qayta ishlashga topshirilgan 60 kg 
qog‘oz bitta daraxt hayotini saqlab qolish imkonini beradi;

---

92
 
– 1 ga maydondagi archa bir kecha-kunduzda 30 kg bakte riya-
larni bartaraf qiluvchi uchuvchan moddalarni ishlab chiqaradi;
 
– 1 ga daraxtzor yoki butazor bir kunda 220–280 kg karbonat 
angidridni yutadi va 180–220 kg kislorod ishlab chiqaradi;
 
– daraxtzorlar havodagi chang miqdorini kamaytiradi.
Manzarali daraxtlar ekilgan bog‘da yarim soatlik sayr qi-
lish bir necha xil turdagi dori vositalari o‘rnini bosadi. Chunki 
inson daraxtlardan taralayotgan iforlardan bahramand bo‘lib, 
kayfiyati ko‘tariladi. Tabiiy tabiblarimiz hisoblanmish daraxtlar 
inson asablarini tinchlantiradi, moddalar almashinuvini 
me’yorlashtiradi. Bu esa, qalqonsimon bez kasalliklaridan 
tortib diabet, teri kasalliklariga chalinmaslikni ta’minlaydi.
Salomatligimiz qalqoni sifatida yoz oylarida yurak 
kasalliklari, yuqori qon bosimi bor insonlar emanzorlarda sayr 
qilsalar sog‘liqlari tiklanadi. Kuchli sanitar sifatida daraxtlar 
va butalarning yashil yuzasi is gazini yutib, inson hayoti 
uchun zarur bo‘lgan kislorod chiqaradi. Daraxtlar ham barcha 
tirik mavjudotlar kabi o‘ziga xos quvvat manbayiga ega. Inson 
daraxtga yaqinlashganda o‘zi bilmagan holda u bilan quvvat 
almashishi mumkin.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, o‘simlik dunyosi tabiat 
obyektlari ichida o‘ziga xos alohida o‘rinni egallaydi. O‘simlik 
dunyosining tabiat obyektlari orasidagi tutgan o‘rni uning 
tabiat va jamiyat hayotidagi ahamiyati, tabiat va jamiyatning 
o‘zaro aloqasi, uzviyligi hamda munosabatidagi rolidan kelib 
chiqadi. O‘simlik dunyosining huquqiy holati uning tabiat va 
jamiyatdagi ana shu o‘rni hamda ahamiyatini e’tiborga olgan 
holda belgilanadi.
O‘simliklar daraxtlarning ekologik va sanitariya jihat-
dan ahamiyati shundaki, ular uchuvchan organik moddalarni 
havoga ajratib chiqaradi. Bu moddalar turli mikroorganizm-
larni qirib tashlovchi fitonsidlar bo‘lib havoning tozaligini 
ta’minlashda katta ahamiyat kasb etadi
15.
15