Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

7.5.3. KARST BO‘SHLIQLARI TARQALGAN RAYONLARDA
KO‘RILADIGAN ASOSIY CHORA VA TADBIRLAR
Karst hodisasi yuz berishi mumkin bo‘lgan hududlarda ko‘riladigan
asosiy chora va tadbirlar quyidagilardan iborat:
1. Yer osti bo‘shliqlarining paydo bo‘lishida va rivojlanishida asosiy
sabab bo‘lgan yer osti va yer usti suvlarining, suvda yaxshi eriydigan
jins qatlamlaridagi harakatlarning ta’sir darajasini cheklash.
2. Mavjud karst bo‘shliqlarining rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaslik, ana
shu bo‘shliqlarga sement, temir-beton qorishmalari, issiq bitum quyib
to‘lg‘azish.
3. Quriladigan imorat va inshootlarni iloji boricha karst bo‘shliqlari
yo‘q uchastkalarga qurish.
4. Injener-geologik tekshirish ishlari natijasida qurilishga noloyiq
deb topilgan uchastkalarda imorat va inshootlar qurmaslik. Agar qurilish
nihoyatda zarur bo‘lgan taqdirda, ana shunday rayonlarda doimiy
statsionar kuzatish ishlarini tashkil etish va boshqalar.
Takrorlash va tekshirish uchun savollar
1. Karst hodisasi nima va u qanday vujudga keladi?
2. Asosiy karst hosil qiluvchi tog‘ jinslarini aytib bering.
3. Karst hodisasi lyoss va lyossimon tog‘ jinslarida ham uchraydimi?
4. Karst bo‘shliqlari mavjudligi oqibatlari to‘g‘risida gapirib bering.
5. Karst bo‘shliqlari qanday o‘rganiladi? Ulardan saqlanish uchun qanday
tadbirlar ko‘riladi?
7.6. EROZIYA JARAYONI
7.6.1. EROZIYA JARAYONI TO‘G‘RISIDA
UMUMIY TUSHUNCHA
Osmondan tip-tiniq, top-toza holda yoqqan yomg‘irning yer yuziga
urilishi bilan loyqalanishini, tezda o‘zi bilan tuproq zarrachalarini kemi-
rib, harakatga kelishini, o‘z yo‘lida yuvish ishlarini bajarishi va pastki
yerlarga oqib ketishini, jarlar hosil qilishini hammangiz ko‘rgansiz. Bu
9—M.Sh. Shermatov

---

1 3 0
1 
Eroziya lotincha so‘z bo‘lib, yemirish yoki kemirish ma’nosini anglatadi.
hodisa fanda eroziya
1
jarayoni deb yuritiladi. Eroziya jarayonining
boshlanishida va rivojlanishida yomg‘ir tomchilarining ahamiyati juda
katta bo‘lib, yomg‘ir tomchilarining tuproq qatlamiga urilishi tuproq
zarrachalarini hatto 60—90 sm balandlikka 1—1,5 m radius bo‘ylab
otib yuborishi mumkinligi aniqlangan.
N. A. Gorskiyning ma’lumotiga ko‘ra bir gektar yer yuzasiga 10 mm
qalinlikda yoqqan yomg‘irning og‘irligi 100 tonnaga borishi, Amerika
tuproqshunosi B. Osbornoning hisoblashicha, bir gektar yer yuzasiga
50 mm qalinlikda yomg‘ir yoqqanda 625 ot kuchiga teng keladigan
energiya ajralishi hisoblangan bo‘lib, bu energiya 17,5 sm qalinlikdagi
tuproq qatlamini 90 sm balandlikka 86 marta ko‘tarib tashlashga qodir
ekan. Bu, demak, u 62 mln kgm ga teng keladigan ish bajardi, demakdir.
Yomg‘ir tomchilarining yer yuzasiga katta kuch bilan urilishi, ma’-
lum qalinlikdagi tuproq qatlamining yemirilishi, so‘ngra hosil bo‘lgan
suv oqimining tog‘ yon bag‘irlari bo‘ylab, ma’lum nishablikdagi ariqlar
orqali harakatga kelishi katta-katta hosildor ekin maydonlari ustki
qatlamlarining ba’zan butunlay yuvilib ketishiga sabab bo‘ladi. Masalan,
ana shunday yomg‘ir tomchilaridan, erigan qor suvlaridan o‘z qatralarini
yig‘uvchi Missisipi daryosi 1 sutka davomida okeanga 1,5—2 mln tonna
loyqa zarralarini, 20 ming tonna qum, shag‘al toshlarni olib kelib
tashlaydi. Shunga o‘xshash Chotqol daryosi o‘z qatralarini yig‘ib
keladigan (o‘zining eng dastlabki qatralarini Talas ola tog‘ining janubiy-
g‘arbiy yon bag‘irlaridan boshlaydi) maydonni har kv km dan yiliga
150 tonna, Norin daryosi (o‘zining dastlabki qatralarini Tyan-Shan-
ning Oqshiyroq massividan — Petrov muzligidan boshlab yig‘adi) esa
250 tonna tuproq zarralarini, qum, shag‘al toshlarni yuvib oqizib keladi.
Golland geologi R. Kyuenenaning hisoblashicha, Yer sharining
quruqlik qismidan har yili 12 kub km yoki 36 mlrd tonna loy, qum,
tosh materiallari eroziya jarayoni natijasida yuvilib turadi.
Eroziya jarayoni ikki xil ko‘rinishda sodir bo‘ladi. Birinchisi tuproq
eroziyasi deyilib, yomg‘ir suvlari yerning ustki qatlamlarini yuvish
natijasida yuz beradi. Ikkinchisi jar eroziyasi deb yuritiladi. Birinchisi
eroziya jarayonining boshlanishi bo‘lib, ikkinchisi uning davomi hisob-
lanadi. Chunki ana shu ma’lum tekislik bo‘ylab yuvish ishlarini bajargan
suv qatralari asta-sekin pastliklarga qarab oqishi, bir-birlari bilan qo‘-
shilishi natijasida katta kuchga ega bo‘lgan suv oqimini hosil qiladiki,
bu oqim chuqurligi 0,5—1 metr, kengligi 1—2 metr ariqchalarni hosil
qilib oqadi. So‘ngra shu ariqchalar bo‘ylab, yerning pastki qatlamlari
tomon o‘yish, yemirish, o‘pirish ishlarini bajaradi. Vaqt o‘tishi bilan
yuqoridagi ariqchalarning uzunasi bir necha kilometrga, eni 15—20 metr-
ga, chuqurligi hatto 10—30 metrga yetadigan jarlarni vujudga keltiradi.
Tuproq eroziyasi asosan tog‘ yuqori qismlarining shimoliy yon bag‘ir-

---

1 3 1
larida rivojlangan bo‘lib, jarlarning hosil bo‘lish jarayoni esa lyoss jin-
slari keng tarqalgan tog‘ oldi rayonlarda juda taraqqiy etgandir.
Eroziya jarayoni Markaziy Osiyoning Chotqol, Qurama, Turkiston,
Zarafshon, Pskom, Ugom, Farg‘ona, Oloy, Hisor, Pomir, Issiqko‘l
rayoni atrofi tog‘larida (Kungay, Teskay) va shu tog‘lardan boshlanuvchi
Sirdaryo, Amudaryoning irmoqlari Chirchiq, Ohangaron, Norin,
Zarafshon, Vaxsh, So‘x, Qoradaryo, Chu daryolarining vodiylarida
hamda Yevropa qismining Ukraina, Moskva, Boltiq bo‘yi, Kavkaz, Qrim
hududlarida rivojlangan.
Shuningdek, eroziya jarayoni Yer yuzasining hamma qismlarida,
ayniqsa, Shimoliy Amerikaning Kordilyera tog‘larida, Liviya, Hindiston,
Birma va boshqa ko‘pgina mamlakatlarda keng tarqalgan bo‘lib, u
mamlakatlar qishloq xo‘jaligi rivojlanishiga katta ziyon keltiradi.