Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

7.5.2. YER OSTI KARST BO‘SHLIQLARI KELTIRADIGAN
OQIBAT VA ULARNI O‘RGANISH
Yer ostida paydo bo‘lgan turli shakldagi va kattalikdagi bo‘shliqlar-
ni, g‘orlarni, bu bo‘shliqlar tarqalgan tog‘ jinslarini va ana shu tog‘
jinslari tarqalgan hududning tabiiy sharoitini, iqlimini geologik, geo-
morfologik tuzilishini, geologik tarixini o‘rganishning xalq xo‘jaligi uchun
ahamiyati juda ham katta.
Bunday bo‘shliqlarning gidrotexnik va boshqa inshootlar ostidan
chiqib qolishi, ularning mustahkamligiga katta putur yetkazadi. Ba’zan
butunlay vayron bo‘lishiga olib keladi. Masalan, Amerikadagi Xele-Bar,
Ispaniyadagi Mariya-Kristana, Fransiyadagi Sen-Gilmele-Dezer kabi
yirik to‘g‘onlar ana shunday jinslar ustiga qurilgan bo‘lib, keyinchalik
zaminidan suvning sizib ketishi natijasida ishdan chiqqan. Ispaniyada
balandligi 72 metr keladigan Monte Xaks to‘g‘oni qurilib, suv ombori
tashkil qilinib, unga suv quyilganda u sira ham to‘lmagan. Tekshirishlar
ko‘rsatganki, suv omborining tagida yura davrida (taxminan 135—160
million yillar avval) paydo bo‘lgan bo‘r yotqiziqlari bo‘lib, suv ana shu
yotqiziqlarga shimilib turgan.
Ayniqsa karst bo‘shliqlari bo‘lgan tog‘ jinslarining ikkinchi bir boshqa
jinsning qalin qatlamlari ostida bekinib yotishi o‘tmishda ishni ancha
og‘irlashtirib, ba’zan quruvchilarning aldanishiga sababchi bo‘lgan.
Amerikadagi to‘g‘on qurilishida xuddi shunday voqea yuz bergan.
Quruvchilar to‘g‘on qurilayotgan rayonning yer usti tuzilishiga qarab

---

1 2 8
hukm chiqarganlar, yerning pastki qatlamlariga e’tibor bermaganlar.
To‘g‘on qurib bitkazilgach, karst bo‘shlig‘ining o‘pirilishi natijasida
vayron bo‘lgan.
Tabiatda bunday hodisalar juda ham ko‘p bo‘lgan. Shuning uchun
hozirgi vaqtda bizning mamlakatimizda, birorta rayonda inshootning u
yoki bu turini qurish kerak bo‘lsa o‘tmishning saboqlariga e’tibor berilgan
holda, avval kompleks injener-geologik tekshirish ishlari o‘tkazmasdan,
kerakli materiallar to‘plamasdan, ilmiy praktik xulosalar chiqarmasdan
turib, qurilish ishlarini boshlash qat’iyan man qilingan.
Ohaktoshlar, dolomit, angidrid, tuz, lyoss va boshqa suvda yaxshi
eriydigan, yuvilib, uvalanib ketadigan jinslar tarqalgan hududlarda olib
boriladigan injener-geologik qidiruv ishlari o‘tkazish vaqtida asosiy vazifa
qilib quyidagilar qo‘yiladi:
1. Avvalo suvda eruvchan, yuviluvchan, uvalanuvchan jinslar tar-
qalgan maydonni aniqlash, ularni qaysi jins ustida yoki ostida yotishini
geologik, geofizik usullar yordamida belgilash.
2. Karst bo‘shliqlarini sinchiklab o‘rganish, ularning paydo bo‘lish
sabablarini aniqlash va bu hodisalarning rivojlanishida o‘tmishdagi va
hozirgi zamon tektonik harakatlarining tezligini baholash.
3. Tekshirilgan maydon inshootning u yoki bu turini qurishga yaroqli
yoki yaroqsiz ekanligi to‘g‘risida ilmiy va amaliy xulosalar chiqarish.
4. Qurilish ishlari boshlab yuborilishi mumkin deb topilgandan so‘ng
ko‘riladigan choralarni belgilash.
Bu yuqoridagi vazifalarni amalga oshirish uchun avvalo shu rayon
bo‘yicha ilgari o‘tkazilgan geologik, geotektonik, injener-geologik, geo-
fizik, geomorfologik, gidrogeologik ishlar bo‘yicha yig‘ilgan ma’lumotlar
to‘planib, tahlil qilinadi va o‘tkaziladigan injener-geologik tekshirish
ishlarining hajmi, turi, xarakteri o‘tkazilish usullari belgilanadi.
O‘tkaziladigan injener-geologik ishlarning turiga topografik, aerofoto-
grafik, gidrogeologik, geofizik, geomorfologik, geotektonik, seysmologik
ishlar kiradi.
Yuqoridagi ishlar o‘z navbatida parma quduqlari qazish yordamida,
karst bo‘shliqlari tarqalgan yoki paydo bo‘lishi ehtimoli bor joylardan
namunalar olinib laboratoriyalarda minerologik, kimyoviy tarkibini, fizik
mexanik xossalarini o‘rganish, kotlovanlar qazib ular yordamida jinslar-
ning suv o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentlarini aniqlash ishlari bilan birga
olib boriladi. Bundan tashqari karst bo‘shliqlari tarqalgan rayonda
statsionar kuzatish ishlari tashkil qilinadi. Statsionar kuzatish ishlari
tashkil qilinganda asosiy e’tibor yer osti va yer usti suvlarining rejimi-
ga, ya’ni ularning miqdorining, kimyoviy va boshqa xossalarning fasl-
lar bo‘ylab o‘zgarib turishiga, har bir kv km maydonda 1-yilda sodir
bo‘ladigan o‘pirishlar soniga, shakllariga, jins qatlamlarining erish, yuvi-
lish, yemirilish tezligiga, mavjud imorat va inshootlarning mustahkam-
ligining o‘zgarganlik darajalariga e’tibor beriladi.

---

1 2 9
Dala, laboratoriya tekshirish ishlari tugagandan keyin hamma olingan
va yig‘ilgan ma’lumotlar sinchiklab o‘rganiladi. Xaritalar, kesmalar,
litogrammalar, sxemalar chizilb butun o‘tkazilgan tekshirish ishlarini
o‘z ichiga olgan hisobot tuziladi va kerakli tashkilotlarga qo‘llanish uchun
topshiriladi.