Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Takrorlash va tekshirish uchun savollar
1. Cho‘kish hodisasiga ta’rif bering.
2. Cho‘kish hodisasi vujudga kelishiga ta’sir ko‘rsatuvchi geologik va texnogen
omillarning bir-birlaridan farqi nimada?
3. Cho‘kish hodisasining oqibatlari to‘g‘risida gapirib bering.
4. Cho‘kish hodisasidan qutulish chora va tadbirlari nimalardan iborat?
7.5. KARST HODISASI
7.5.1. KARST HODISASI TO‘G‘RISIDA UMUMIY MA’LUMOT
Karst hodisasi yer usti va yer osti suvlarining suvda eruvchi tog‘
jinslari (ohaktoshlar, dolomitlar, gips, angidrid va b.) qatlamlari
yoriqlaridan sizib, oqib o‘tishi jarayonida tog‘ jinslarining erishi,
yuvilishi, yemirilishi va hosil bo‘lgan moddalarni olib chiqib ketilishi
natijasida vujudga keladi. Bu jarayon oqibatida hosil bo‘lgan turli shakl
va kenglikdagi bo‘shliqlarni fanda karst bo‘shliqlari yoki 
karst deb
yuritiladi. Karst so‘zi Karintiya provinsiyasi (Avstriyaning janubida
Adriatika dengizi yaqinida)dagi Karst yassi tog‘i nomidan olingan.
Mamlakatimizda bu nom bilan g‘orlar paydo va g‘orlarni bo‘lish jarayoni
tushuniladi. Karstlarning paydo bo‘lishi uzoq geologik davrlar mahsuli
bo‘lib, bu hodisaning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, birinchidan, u yoki

---

1 2 5
bu rayonda tarqalgan suvda yaxshi eriydigan karbonat cho‘kindi tog‘
jinslarining ko‘p-ozligiga, qatlamning qalinligiga va dengiz sathiga nis-
batan yotish holatiga (balandligiga); ikkinchidan, yer osti va yer usti
suvlarining harakatiga, miqdoriga, kimyoviy tarkibiga; uchinchidan,
hozirgi zamon ko‘tarilish harakatlarining tezligiga bog‘liqdir. Suvda eriy-
digan tog‘ jinslari qancha ko‘p tarqalgan va ko‘p bo‘lsa, ularda vujudga
kelgan yoki keladigan g‘orlar, karst bo‘shliqlarning kattaligi — hajmi
shuncha katta bo‘lishi mumkin. Karst bo‘shliqlari planetamizning,
jumladan respublikamizning suvda eruvchan tog‘ jinslari tarqalgan
hamma hududlarida mavjud. Karst bo‘shliqlari tabiatda ma’lum keng-
likdagi, uzunlikdagi, balandlikdagi zallardan tashkil topgan bo‘lishi, hatto
o‘ziga xos iqlimga, hayvonot dunyosiga ega bo‘lishi mumkin. Rossiya
geografiya jamiyatning haqiqiy a’zosi V. Rasekning yozishicha Turk-
manistonning Kopetdog‘ tog‘lari yon bag‘rida Bahoriddin nomi bilan
ataladigan g‘or bo‘lib, unda chuqurligi 22 metr, 37° issiqlikdagi oltin-
gugurt suvli katta ko‘l qaynab yotadi. G‘orning yer osti zallarida ming-
lab ko‘rshapalaklar, har xil qurt-qumursqalar va kemiruvchi hayvonlar
yashaydi.
Eng katta va chuqur g‘or bo‘shliqlari ohaktoshlarga, dolomitlarga
xos bo‘lib, gips, osh tuzi qatlamlarida kichik, qisqa, uncha mustahkam
bo‘lmagan karst bo‘shliqlari uchraydi.
M. Mamatqulov keltirgan ma’lumotiga ko‘ra Shimoliy Amerikadagi
Mamont g‘orining 77 ta zallari, 225 ta yo‘laklari bo‘lib, uning uzunligi
hammalari bilan qo‘shib hisoblaganda 280 kilometrdan oshadi. Bu gigant
yer osti dunyosida 3 ta ko‘l, 3 daryo va 8 ta shalola bo‘lib, o‘ziga xos
manzara kashf etgan.
Eng katta hisoblangan zallarning biri Amerika Qo‘shma Shtatlari-
dagi Karlobad g‘origa oid bo‘lib, g‘ordagi bir zalning uzunligi 1220
metr, eng keng joyi 190 metr, balandligi 91 metrga yetadi.
Karst bo‘shliqlari O‘zbekistonda ham keng tarqalgandir. O‘zbekis-
ton hududining juda kattagina qismi (10 mln ga dan ko‘prog‘i) tog‘lar-
dan iborat bo‘lganligi, ko‘tarilish harakatlarining ancha tez borayot-
ganligi, suvda eruvchi tog‘ jinslari qatlamlarining deyarli katta (2000
metr chamasi) bo‘lishi bu hodisalarning keng tarqalishini taqozo qiladi.
Bu g‘orlar ichida O‘zbekiston bilan Turkmaniston chegarasidagi
Korluk g‘ori (Hisor tizmasining Ko‘hitong tog‘ tarmog‘ida) o‘ziga xos
manzaraga ega — G. I. Ishuninning ma’lumotiga ko‘ra g‘orning kira-
verishidagi og‘zining balandligi 1 metr, kengligi 4 metr bo‘lib, ichka-
riga kirilagan sari balandligi 10—12 metrga teng, eni 50 metrga oshadi
va yana birdan torayib ketadi. Bunday toraygan joylardan odam zo‘rg‘a
o‘tishi mumkin. G‘orning kengaygan joylarining uzunligi 100 metr, hatto
bundan ham oshiq bo‘lib, bunday joylarda yer osti daryolari, buloqlar,
stalaktit, stalagmitlar, ularning bir-birlari bilan qo‘shilishidan hosil

---

1 2 6
7.4-rasm. Sog‘ tuproqlarda (lyoss jinslarida) vujudga keladigan bo‘shliqlarning —
suffozion voronkalarning yer ustidan ko‘rinishi.
bo‘lgan ustunlar uchraydi. G‘orda hamisha shamol esib turadi. Hayvonot
dunyosidan jayralar, qo‘ng‘izlar, har xil chivinlar, kapalaklar yashaydi.
Tektonik ko‘tarilish harakatlarining tezlik bilan davom etishi asosan
ko‘p holatlarda tik, pastga suv oqimiga qarab yo‘nalgan bo‘shliqlarni
vujudga keltirsa, ko‘tarilish harakatlari susaygan vaqtda g‘orlarni, bo‘sh-
liqlarni yon tomonga (diametri) bo‘ylab kengayish holati yuz beradi.
Shuning uchun tektonik harakatlarning ba’zan kuchayishi, ba’zan
pasayishi g‘orlarni, yer osti bo‘shliqlarini qavatlardan tashkil topishiga
olib keladi. Yer ostidagi bo‘shliqlarning bunday qonuniy tarqalishi shu
rayondagi tektonik harakatlarning o‘tmishini va hozirini o‘rganishda,
ya’ni qaysi davrda qanday tezlikda sodir bo‘lganligini va qancha davom
etilganligini bilishda juda katta ahamiyatga ega.
Suvda eruvchan tog‘ jinslarining yer betiga chiqib qolishi, ba’zan ana
shu jinslarning ustki qismidan pastga qarab yo‘nalgan har xil kattalikdagi
voronkasimon bo‘shliqlarni, uzunligi bir necha metr keladigan ariqchalar
(jo‘yaklar)ning vujudga kelishiga ham sabab bo‘ladi. Bo‘shliqlar ustidan
qaralganda huddi g‘alvirni eslatib, ko‘p hollarda bir-birlari bilan tabiiy
devorlar yordamida ajralib turadi. Bunday quduq kabi pastga yo‘nalgan
voronkasimon bo‘shliqlar ponorlar deyiladi. Ponorlar vaqt o‘tishi bilan
kengayib, chuqurlashib diametri 1 metrdan, chuqurligi 10 metrdan oshsa
va devorlari tekis silindr shaklini olsa, karst quduqlari deb ataladi.
Karst quduqlari ba’zan shunchalik uzun bo‘ladiki, ular shaxtalarni
eslatadi. A. A. Kruberning ma’lumotga qaraganda Qrimdagi Monastir

---

1 2 7
Chakrok tabiiy shaxtasining chuqurligi 118 metrga, yerning ustki qismi-
dagi diametri 100 metrga yetadi.
A. A. Mamatqulovning yozishicha Trestdagi Linder karst shaxtasi-
ning uzunligi 323 metrdir. Shuningdek, turli shakldagi bo‘shliqlar lyoss
tog‘ jinslari qatlamlarida ham uchraydi. Lyoss jinslarida uchraydigan
bo‘shliqlar ohaktoshlarda, dolomit, gipslardagi bo‘shliqlardan o‘z
hajmining kichikligi, yer yuzasiga yaqinligi, o‘z ustiga qo‘yilgan og‘irlikka
bardosh bera olmay tezda cho‘kib ketishi bilan farq qiladi.
Lyoss jinslarida hosil bo‘ladigan bo‘shliqlar ko‘pincha o‘simlik hamda
hayvonlarning (kemiruvchilar) yashashi jarayonida paydo bo‘lgan, yer
ustidan pastga qarab yo‘nalgan, naysimon, ba’zan aylanma holatdagi
turli kattalikdagi bo‘shliqlarga yomg‘ir, yer usti suvlarining oqib kirishi
va birorta pastlik-qulay joydan avvaliga sizib chiqishi, keyinchalik
mayda-mayda tuproq mineral zarralarini uzoq vaqtlar davomida oqizib
ketib turishi natijasida hosil bo‘ladi. Bunday bo‘shliqlar O‘zbekistonning
Toshkent oldi rayonlarida, Parkent vodiysida, Shimoliy Farg‘onaning
Kosonsoy, Namangansoy vodiylarida va boshqa joylarda ko‘p tarqalgan
(7.4-rasm).