Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Takrorlash va tekshirish uchun savollar
1. Qor ko‘chkisi qanday, qayerlarda vujudga keladi?
2. Qor ko‘chkisi o‘zining vujudga kelish sharoitiga qarab qaysi xillarga
bo‘linadi?
3. Qor ko‘chkisi hodisasining oqibatlari va undan saqlanish chora va tadbirlari
to‘g‘risida gapirib bering.
7.4. CHO‘KISH HODISASI
7.4.1. CHO‘KISH HODISASI TO‘G‘RISIDA
UMUMIY TUSHUNCHA
Cho‘kish hodisasi asosan lyoss va lyossimon (sog‘ tuproq) tog‘ jins-
lari ko‘p tarqalgan hududlarda ma’lum qalinlikdagi lyoss va lyossimon
jinslarning tabiiy va sun’iy namlanishi jarayonida o‘z og‘irligi ostida
g‘ovaklarining kamaytirishi hisobiga siqilishi va cho‘kishi natijasida sodir
bo‘ladi.
Cho‘kish hodisasi tabiiy va texnogen (odamlarning xo‘jalik va
injenerlik faoliyatlari) omillar ta’siri natijasida vujudga keladi, rivojlanadi
va sodir bo‘ladi. Tabiiy omillar asosan quyidagilardan iborat:
1. Aynan lyoss jinslariga xos bo‘lgan tarkib va xususiyatlar — qaysi
genetik guruhga mansubligi, yoshi, qalinligi, yotish va tarqalish holati,
namligi, zichligi, g‘ovakligi, tarkibidagi kolloid dispers mineral zarracha-
larning (0,001 mm dan kichik) miqdori va turi, suvda eruvchan tuzlar-
ning mavjudligi va h.k.
2. Lyoss jinslari tarqalgan hududning yer osti tuzilishi — qiyaligi,
baland-pastligi, ekspozitsiyasi va h.k.
3. Yer usti va osti suvlari, ularning ko‘p yillik, fasllar mobaynidagi
rejimi, tarkibi va h.k.

---

1 1 9
4.Ob-havo sharoiti — yog‘in, uning turlari, harorat.
5. Lyoss jinslari tarqalgan hududning tektonik, seysmotektonik holati
va h.k.
6. Lyoss qatlamlari ostki qismida va oralig‘ida suv o‘tkazadigan va
suv o‘tkazmaydigan jinslarning mavjudligi.
Cho‘kish jarayonini vujudga keltiruvchi va tezlashtiruvchi texnogen
omillarga quyidagilarni kiritish mumkin:
1. Lyossli hududlarda bunyod etilgan suv omborlari, kanallar va
sug‘orish shoxobchalaridan lyoss jinslari qatlamlariga suvning sizib o‘tishi
jarayonida namlanishi.
2. Suv quvurlari, kanalizatsiya shoxobchalarining ishdan chiqishi
oqibatida lyoss jinslari qatlamlarining tabiiy namligining oshishi.
3. Tabiiy suv shoxobchalari (daryolar, buloqlar va h.k.) yo‘llarining
to‘silishi natijasida, ekin maydonlarining sug‘orilishi jarayonida yer osti
suvlari sathining ko‘tarilishi.
4. Imorat, inshoot atroflari, yo‘l trassalari suv bilan qoplanishi natija-
sida lyoss jinslari qatlamlaridagi tabiiy namlikning o‘zgarishi.