Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Takrorlash va tekshirish uchun savollar
1. Surilish hodisasi nima va u qanday sodir bo‘ladi?
2. Surilish hodisasini vujudga keltiruvchi tabiiy va texnogen omillarni aytib
bering.
3. Surilish hodisasidan insonlar uchun keladigan zararlar to‘g‘risidagi
tushunchangiz.
4. Surilish hodisalaridan saqlanish maqsadida qanday chora va tadbirlar
ko‘riladi?
8—M.Sh. Shermatov

---

1 1 4
7.2. QULASH HODISASI
Qulash hodisasi ham surilish hodisasi singari daryo suvlarining tog‘
yonbag‘irlarini yuvib, o‘yib kirib borishi, tektonik harakatlar natijasida,
nurash jarayonida hosil bo‘lgan yoriqlarning asta-sekin kengayib borishi
va bora-bora tog‘ jinslarini o‘z joyida ushlab turuvchi kuchga qaraganda
harakatga keltiruvchi kuchning ortib ketishi natijasida sodir bo‘ladi. Agar
surilish hodisasi ko‘p hollarda sog‘ tuproq, gil tuproq, ohaktosh, slanes
kabi tog‘ jinslarining harakatga kelishi natijasidagina sodir bo‘lsa, qulash
hodisasi tabiatdagi hamma tog‘ jinslari uchun xos hodisadir. Shu bilan
birga, surilish hodisasi biron tekislik ustida sirpanib harakatga kelsa,
qulash hodisasi jarayonida harakatga keluvchi massa o‘zining tabiiy
yotish holatini butunlay o‘zgartirgan holda ag‘darilib tushishi mumkin.
Tabiatda qulash hodisalari ayniqsa bahor faslida yuz beradi. Buning
sababi kuz, qish fasllarida tog‘ jinslaridagi mavjud yoriqlarga yomg‘ir,
qor suvlari kirib to‘ladi va harorat pasayishi bilan ana shu suv yaxlab
muzga aylanadi. Bu bilan, birinchidan, muzga aylangan suvning hajmi
kengayadi va tog‘ jinslarini pona qoqib yorgandek sekin-asta yora bosh-
laydi, ikkinchidan ana shu yaxlab, muzga aylangan suv qatralari yorilgan,
tog‘ jins bo‘laklarini qish bo‘yi mahkam ushlab turadi. Bahorda eriydi,
bu esa o‘z navbatida yorilgan, bo‘lingan, darz ketgan tog‘ jins bo‘laklari-
ning harakatga kelishiga, ya’ni qulash hodisasining sodir bo‘lishiga olib
keladi.
Kishilar qulash hodisalari oqibatlarini uzoq o‘tmishdan boshlaridan
kechirib kelganlar. Bu hodisaning bexosdan yuz berishi, tinch turgan
tog‘ cho‘qqilarining bir zumda harakatga kelishi, yo‘lida uchragan daryo
vodiylarining to‘silishi va katta hajmdagi ko‘lga aylanishi, shaharlar,
qishloqlar, yo‘llar, imorat va inshootlarning buzilib ketishiga yoki
butunlay vayron bo‘lishiga sababchi bo‘lgan. A.K.Larionovning keltirgan
ma’lumotiga ko‘ra VI asrda Italiyaning Rovinasso tog‘i rayonida shiddatli
qulash hodisasi yuz berib, eski Rim shahri hisoblangan Veleyya shahrini
bir zumda vayron qilgan. Qulash shunday tezlik bilan ro‘y berganki,
hatto shahardagi biror kishi qochib qutula olmagan.
1608-yilda Alp sistemasiga kiruvchi Monte-Konto tog‘ida bir necha
o‘n sekund davomida yuz bergan qulash natijasida Plyur nomli butun
bir qishloq 2400 aholisi bilan tog‘ jinslari ostida qolib ketgan.
1911-yilda Pomir tog‘ining baland qismida sodir bo‘lgan qulash oqi-
batida 7 milliard tonnadan ortiqroq tog‘ jinsi Sarez vodiysiga ag‘darilib
tushgan va tabiiy to‘g‘on hosil qilib, daryoni to‘sib qo‘ygan, natijada
uzunligi 80 km, o‘rtacha chuqurligi 40 metr bo‘lgan Sarez ko‘li hosil
bo‘lgan.
Taniqli geograf va sayohatchi E.Reklyuning yozishicha, 1806-yili
Alp sistemasiga kiruvchi Rosberg tog‘i rayonida yuz bergan qulash hodi-
sasi juda xarakterli bo‘lib, bu qulash tog‘ning 4 km uzunlikka, 320 metr

---

1 1 5
kenglikka, 40 metr balandlikka ega bo‘lgan maydonini, ya’ni 40 million
kub metrdan ko‘proq tog‘ jinsini harakatga keltirgan. Qulash jarayonida
tog‘ jins bo‘laklarining bir-birlariga urilishi va ishqalanishi natijasida
chaqmoq chaqib, dahshatli portlash vujudga kelgan tog‘ jinslari bo‘laklari
ostida to‘rt qishloq 1000 ga yaqin aholisi bilan yo‘q bo‘lib ketgan. O‘sha
joy yaqinida mavjud bo‘lgan Lovers ko‘liga tog‘ jinsi bo‘laklari kelib
tushishi natijasida ko‘lda 20 metr balandlikka ega bo‘lgan to‘lqin hosil
bo‘lgan, bu to‘lqin o‘z navbatida bir qancha uylarning buzilishiga, yuvilib
ketishiga sabab bo‘lgan.