Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

YAPONIYADA SURILISH HODISALARI OQIBATIDA VUJUDGA KELGAN
VAYRONAGARCHILIKLAR VA HALOK BO‘LGAN ODAMLAR SONI
(Robet L. Shuster ma’lumotlari, 1981)
Halok bo‘lgan odamlar 
Yillar 
Buzilgan imoratlar
soni 
Soni 
Boshqa tabiiy ofatlar 
oqibatida halok 
bo‘lganlarga nisbatan, % 
1969 
521 
82 
50 
1970 
38 
27 
26 
1971 
5205 
171 
54 
1972 
1564 
239 
44 
Surilish hodisalarining tarqalish va vujudga kelish shart-sharoitlari-
ni o‘rganish, tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, respublikamiz hududida
bu hodisa asosan aprel—may oylarida, dengiz sathidan 800—1800 m
balandlikda, aksariyat lyoss jinslari tarqalgan joylarda, qiyaligi 15—35°
bo‘lgan yonbag‘irlarida kuzatiladi. Surilish hodisasi tayyorlanishida qator
omillar qatnashsa-da, ularning ichida eng asosiylari bo‘lib surilish
jarayoniga moyil bo‘lgan tog‘ jinslari, yog‘adigan yog‘inning miqdori,
turi va absolut balandlik hisoblanadi (7.1-jadval). Seysmiklik, odam-
larning xo‘jalik va injenerlik faoliyatlari esa, surilish hodisasini tezlash-
tiruvchi omillar jumlasiga kiradi.

---

1 1 3
7.1.2. SURILISH HODISASIDAN SAQLANISH MAQSADIDA
KO‘RILADIGAN CHORA VA TADBIRLAR
Tekshirishlar natijasida surilish hodisasi sodir bo‘ladi, deb topilgan
hududlarda aholi yashashi qat’iy man etiladi. Shu hududda ariqlar qazish,
yo‘llar o‘tkazish, haydash, daraxtlarni qirqish ishlariga chek qo‘yiladi.
Agar surilish hodisasi davom etayotgan bo‘lsa, doimiy ravishda kuzati-
ladi, surilishning xarakteri o‘rganiladi. Buning uchun reperlar o‘rnatish,
burg‘i quduqlari qazilib, uning ichiga plastmassadan egiluvchan mosla-
malarni joylashtirish, agar yoriqlarning kengayib borishini hisobga olish
zarur bo‘lsa, suriluvchi reykalar o‘rnatish ayni muddaodir. Surilish yuz
berayotgan maydon juda katta bo‘lmasa uning pastki qismiga — yo‘liga
tosh, temir-beton devorlar quriladi. Agar surilish hodisasi juda katta
maydonni o‘z ichiga oladigan bo‘lsa, buning chorasi ancha mushkul
bo‘lib, temir-beton devorlar yordamida to‘sib, ushlab bo‘lmaydi. Bunday
hollarda ochiq va yopiq suv yo‘llari (drenajlar) qazilib shu hududdagi
mavjud yer osti sizot suvlarining chiqib ketishi ta’minlanadi. Ba’zan
tuproq qatlamlarida transheyalar qazilib, shu transheyalarda yuqori is-
siqlik beruvchi yoqilg‘ilarni yoqish yordamida yuqori (800° dan oshiq-
roq) temperaturada qizdiriladi, bunda tuproq mag‘zidagi suvlar bug‘la-
nib, tuproqning fizik-mexanik xossalari o‘zgarib ketadi, natijada suri-
luvchi massa o‘z joyida turib qoladi.
Ba’zi hollarda suriluvchi qatlam bilan shu qatlam ostida yotgan asos
jins orasida sizot suvlari sizilib chiqib turadigan turlicha qalinlikdagi
qum, qum tuproq, shag‘altosh qatlamlari bo‘lib, bu qatlamlardan uzoq
davrlar mobaynida doimiy ravishda sizot suvlari o‘zi bilan mayda qum,
tuproq zarrachalarini olib chiqib ketishi jarayonida yuqoridagi qatlam-
ning pastki qatlamga jipslashib turishi kamayadi. Natijada suriluvchi
kuch, ushlab turuvchi kuchdan oshib ketadi va surilish hodisasi yuz
berishi mumkin. Bunday hollarda ana shu ora qatlamning (qum,
shag‘altosh qatlami) qalinligi undan oqib chiqib turadigan suvning miq-
dori, shu sizot suv paydo bo‘ladigan joy o‘rganilib, sizot suvining oqish
yo‘li o‘zgartiriladi yoki quduqlar (drenajlar) qazilib, shu quduqlarga
nasoslar o‘rnatiladi va suv nasoslar yordamida so‘rib olinadi.