Guliston davlat universitеti

Zarautsoy tasvirlari 

---

13 
ov manzaralarini tasvirlaganlar.
O‗rta tosh (mezolit) asrining eng katta yutuqlaridan biri, kishilar tomonidan 
o‗q-yoyning kashf etilishi bo‗lgan. Bu ovchilikning rivojlanishiga sabab bo‗lgan. 
Ovchilikning rivojlanishi, o‗z navbatida, ayrim hayvonlarni qo‗lga o‗rgatishga olib 
kelgan. Bu davrga oid Machay g‗ori (Surxondaryo viloyati) topilmalari shuni 
ko‗rsatadiki, so‗nggi mezolit davriga kelib kishilar tosh qirg‗ichlar, pichoqlar, 
suyakdan bigiz va ignalar yasaganlar. Bu esa hayvon terilaridan kiyim tikib kiyish 
va turarjoy atroflari hamda tepasini terilar bilan bekitish imkonini bergan 
Mezolit davrida ibtidoiy rassomlar tabiatning u yoki bu kuchlariga bo‗lgan 
munosabatlarini, dunyoqarashlarini – u diniymi yoki dunyoviymi, bundan qat‘yi 
nazar, qoyalarga chizilgan rangli suratlar orqali ifodalab berganlar. Masalan, 
Zarautsoy qoya toshlaridagi suratlarning bir qismi qizil rang bilan ishlangan. 
Zarautsoy qoyalaridagi rasmlar orqali o‗rta tosh davri rassomlarining fikr doirasi, 
diniy tasavvurlari qay darajada rivojlanganligini bilib olsa bo‗ladi. 
Til va ongning asta-sekin paydo bo‗lishi natijasida obyektiv voqelik va uning 
turli xil hodisalari haqida tushuncha va tasavvurlarda o‗zgarishlar ro‗y bera 
boshlaydi. Ibtidoiy kishilarning eng sodda ko‗rinishdagi diniy va badiiy 
dunyoqarashi shakllana boshladi. Ibtidoiy kishilar o‗zlarining tabiat va uning 
hodisalariga bo‗lgan munosabatlarini turli xil vositalar – qoya toshlar, g‗or 
devorlariga chizilgan eng sodda ko‗rinishdagi suratlarda mehnat ritmi bilan bog‗liq 
bo‗lgan raqslarda ifodalay boshlaganlar. Demak, ibtidoiy davr, moddiy ishlab 
chiqarish jarayonining takomillashuvi ma‘naviy madaniyat elementlarining 
shakllanishini tezlashtirgan. 
Mintaqamizning iqtisodiy-geografik joylashuvi, tarixiy manbalarva asariarda 
ko‗rsatilishicha, m.a. VI- IV ming yilliklar oralig‗ida Markaziy Osiyo geografik 
joylanishuvi va iqlim sharoitiga ko‗ra ikkita yirik madaniy-tarixiy hududga 
bo‗lingan.
Janubi-g‗arbiy hududlarda (hozirgi Turkmanistonning janubiy hududlarida) 
dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‗ullanuvchi o‗troq qabilalar yashagan 
bo‗lsa, shimoliy hududlarda ovchilik, baliq ovlash va yig‗uvchi-terimchilik bilan 
shug‗ullanadigan kishilar istiqomat qilganlar. Ular o‗rtasida tosh qurollardan 
foydalanish uzoq davrlargacha saqlanib qolgan. Albatta, xo‗jalik yuritishning 
cheklanganligi shimolda yashovchi turli qabilalar madaniyati va san'atining 
janubiy hududda yashovchi qabilalar madaniyatidan orqada qolishiga sabab 
bo‗lgan. Faqat m.a. II ming yillikka kelibgina shimolda yashovchi kishilar 
dehqonchilik bilan shug‗illanishni yo‗lga qo‗ya boshlaganlar, o‗troq hayot 
kechirishga o‗tishgan, metall (bronza)dan mehnat qurollari yasashgan. Mazkur 
bo‗linish va sodir bo‗lgan o‗zgarishlar o‗sha davr kishilarining xojalik yuritishida, 
turmush tarzi va o‗zaro madaniy aloqalari hamda san'atida o‗z aksini topgan. 
Dehqonchilik bilan shug‗ullanish qo‗shni hududlarda yashovchi turli qabilalar 
bilan madaniy aloqalar o‗rnatishga olib kelgan. Ularning ma‘naviy madaniyati 
Bolqon yarimorolidan Hindistongacha cho‗zilgan ulkan hududda birmuncha 
ertaroq shakllangan. 
Neolit davri Markaziy Osiyo xalqlari ma‘naviy madaniyatining shakllanishi 

---

14 
va rivojlanishiga qadimgi Sharqning yuksak madaniyatga erishgan Elam, Shumer, 
qadimgi Misr va buyuk Hind sivilizatsiyasi hisoblangan Moxenjadaro va Xarrapa 
sivilizatsiyalari o‗z ta‘sirini ko‗rsatgan. 
M.a. V ming yillikda yashagan qabilalar madaniyatining asosiy xususiyati 
diniy qarashlarning vujudga kela borganligi va bu bilan bog‗liq bo‗lgan terrakota 
haykalchalarining ko‗proq ona timsolini tasvirlaganligidir. 
Qo‗lda yasalgan sopol idishlarga qizg‗ish-qora rangdagi tabiiy bo‗yoqlar bilan 
turli geometrik shakllar chizilgan. Ayrim idishlarning tashqi tomonlariga 
hayvonlarning ko‗proq. tog‗ echkisining suratlarini tushirish rasm bo‗la borgan. Bu 
esa dehqonchilik madaniyati bilan shug‗ullanuvchi qabilalar o‗rtasida totemistik 
qarashlarning kurtaklari paydo bo‗lganligini ko‗rsatadi. 
Neolit davri (m.a. VI-IV ming yilliklar oralig‗i) insoniyatning tayyor 
mahsulotlardan foydalanishi, mahsulotlarni ishlab chiqarishga o‗tishi bilan 
xarakterlanadi. Bu davrga kelib chorvachilik va dehqonchilik paydo bo‗ladi, tosh 
qurollar yanada takomillashtirilib, kulolchilik va qurilish ishlari rivojlanadi, 
to‗qimachilik va hayvon terilaridan buyumlar ishlab chiqarish vujudga keladi. 
Hayot kechirish manbalarining ko‗payishi, kishilarning yashash uchun 
yangidan yangi hududlarga ko‗chib otishi kengayadi. Bu esa qabilalar o‗rtasida 
hosildor yerlar va ov qilinadigan maskanlarni egallash uchun kurashlarni vujudga 
keltiradi. Mazkur o‗zgarishlar kishilarning tabiat bilan o‗sha davr madaniyatining 
rivojlanishida o‗z ifodasini topgan, ya‘ni kishilarning dunyoqarashi, ishlab 
chiqarish munosabatlarini, hayot shart-sharoitlarida tub o‗zgarishlarning vujudga 
kelishiga 
olib 
kelgan. 
Mehnat 
taqsimotining 
osha 
borishi, 
qabilaviy 
munosabatlarning kuchayishi va mustahkamlanishi, matriarxat davridan patriarxat 
davriga o‗tish kishilar o‗rtasidagi munosabatlarni yanada murakkablashtirgan. 
Magik qarashlar kuchaygan, dehqonchilikka oid afsonalar rivojlangan. 
Shunga qaramasdan, neolit davri san'atida kishilarning mehnat faoliyatini aks 
ettirish asosiy mavzuligicha qolgan.
Loydan turli xil kichik haykalchalar yasash, o‗ta sodda badiiy hu- 
narmandchilik va naqqoshlikning rivojlanishi amaliy-dekorativ (bezak) san‘atining 
paydo bo‗lishi neolit davri madaniyatining xarakterli xususiyati hisoblanadi. O‗sha 
davr 
badiiy 
hunarmandchiligida 
kishilar 
mehnat 
jarayonlarida estetik tomonlarni his qila boshlaganligi 
ko‗zga 
tashlanadi. 
Ularning 
obyektiv 
dunyo 
qonuniyatlarini qanchalik darajada anglab borganligi ham 
turmushda ishlatilgan ko‗plab buyumlar va amaliy bezak 
san‘atida o‗z ifodasini topgan. Predmetlarda aks etgan 
naqshlar, o‗z xarakteriga ko‗ra, turli xil: parallel chiziqlar, 
qo‗sh spiral, egri chiziqlar, doira va boshqa shakllarda 
bo‗lgan. 
Markaziy Osiyoda bronza davri taxminan m.a ILI 
ming yillik o‗rtalaridan to I ming yillik boshlariga qadar davom etgan. Bronza 
davrida cho‗l va adirlarda chorvachilik madaniyati rivojlangan bo‗lsa, janubiy 
hududlarda hunarmandchilik madaniyati ravnaq topgan. Shu bilan biiga, janubiy