Guliston davlat universitеti

 
Qadimga davr madaniyati va san‟ati taraqqiyotining o„ziga xos xususiyatlari. 
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, shahar-qal‘alarning paydo 

---

17 
bo‗lishi, yirik sug‗orish va mudofaa inshootlarining qurilishi, ma‘muriy va siyosiy 
boshqaruv tizimi - davlatlarning tarkib topishiga zamin yaratib berdi. 
Qadimgi fors va yunon manbalari m.a. VILI - VII asrlarda hozirgi Markaziy 
Osiyo hududida Baqtriya va Xorazm singari davlatlar paydo ho‗lganligi haqida 
xabar beradi. Persepol saroyidagi tosh qabrlarga bitilgan rasmlar, Naqshi Rustam 
darasidagi shoh Doro qabriga bitilgan bezakli tasvirlar, ―Avesto‖ qadimgi yunon, 
rim va xitoy mualliflarining asarlarida hozirgi markaziy osiyoliklarning moddiy va 
ma'naviy madaniyati haqidagi muayyan ma‘lumotlar berilgan. 
Markaziy Osiyoda temir davrining boshlanishi taxminlarga ko‗ra m.a. I ming 
yillikning dastlabki choragiga to‗g‗ri keladi. Temirdan mehnat, ov va jang qurollari 
ishlab chiqarila boshlanadi. Natijada jamiyatning tabaqalanish jarayoni tezlashib 
ketadi va ikkinchi mehnat taqsimotini vujudga keltiradi, ya‘ni dehqonchilikdan 
hunarmandchilik ajralib chiqadi. Yirik ishlab chiqarish markazlari – shaharlar 
paydo bo‗la boshladi.
Savdo-sotiqning yuksalishi natijasida mustahkam qilib qurilgan qal‘alar 
xalqning keng iste‘mol va tashqi savdoga olib chiqiladigan mahsulotlar ishlab 
chiqaradigan iqtisodiy va madaniy markazlariga aylana boshladi. Yirik iqtisodiy 
markaz - shaharlarning vujudga kela borishi uchinchi mehnat taqsimotining 
vujudga kelishiga sabab bo‗ldi. Jismoniy va aqliy mehnat bir-biridan ajrala bordi. 
Shaharlarda nafaqat moddiy va madaniy boyliklarni yaratuvchi tabaqalar, 
shuningdek, ma‘naviy-madaniy boyliklar, ma‘naviy qadriyatlarni yuzaga 
keltiruvchi tabaqa - aqliy mehnat ahli shakllana boshladi. 
Hozirgi o‗zbek xalqining qadimgi davr madaniyati Markaziy Osiyoda 
yashovchi boshqa xalqlar madaniyati bilan chambarchas bog‗liq holda ravnaq 
topgan. Milliy madaniyatimizning rivojlanish jarayoniga e'tibor bersak, xalqimiz 
milliy ongining rivoji va umuminsoniy madaniyatlarning o‗zaro tasiri ostida ro‗y 
berganligini ko‗ramiz. Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati rivojida ―Buyuk ipak 
yo‗li‖ning roli benihoya katta bo‗lgan. 
M.a. II ming yillikning oxiri va I ming yillikning boshlariga kelib, O‗rta 
Osiyoda Baqtriya, So‗g‗diyona va Xorazm kabi madaniy jihatdan rivojlangan 
davlatlar paydo bo‗ldi. Mazkur davlatlarning qadimgi davr madaniy taraqqiyoti 
boshqa bir qator xalqlar: Eron, Xitoy va Hind madanivatlarining ta‘siri ostida ro‗y 
bergan.
Qadimgi moddiy va ma‘naviy madaniyatimiz haqidagi ma‘lumotlarni, eng 
avvalo, ―Avesto‖dan, shuningdek, yunon tarixchilari Gerodot, Kvint Kursiy Ruf, 
Plutarx, Arrian, Diodor, Strabon, Pompey Trog, Yustin asarlaridan olish mumkin.
Diniy dunyoqarashning murakkablashuvi natijasida tabiat hodisalariga 
nisbatan dualistik qarashlar shakllana boshlagan. Insonga foydasi tegadigan, inson 
uchun hayot manbayi bo‗lgan hodisalarning o‗z xudolari yoki homiylari mavjud 
degan tushunchalar vujudga kelgan. 
M.a. II ming yillik oxirlariga kelgach, Eron va Markaziy Osiyoda Quyoshga 
sig‗inish ancha takomillashib, uning zaminida insonga quyoshdek yorug‗lik va 
issiqlik in‘om etuvchi olovga sig‗inish – otashparastlik e‘tiqodi vujudga keladi. 
Olovni quyoshning yerdagi o‗g‗li, degan tasavvurlar chuqurlashadi va Quyosh 

---

18 
xudosi Mitra, suv xudosi Anaxita va boshqalarga e‘tiqod qilish otashparastlik 
e'tiqodiga qo‗shilib ketadi. Eron va Markaziy Osiyoda otashparastlik dini - 
zardushtiylik hukmron dinga aylanadi.
Zardushtiylik ta‘limoti va e'tiqodlar asosi 
uning muqaddas kitobi ―Avesto‖da bayon etiladi. 
Shuningdek, bu yozma madaniy yodgorlik 
qadimgi Markaziy Osiyo, Ozarbayjon, Eron va 
boshqa Sharq mamlakatlarining tarixi, ijtimoiy-
iqtisodiy madaniy va maishiy hayoti, tili, yozuvi, 
xalq og‗zaki ijodi haqida ma‘lumot bemvchi 
asosiy 
manbadir. 
―Avesto‖ 
olimlarning 
taxminlariga ko‗ra, m.a. I ming yillikning 
birinchi yarmida yaratilgan. 
―Avesto‖ ko‗pchilik manbalarda 21 nask-
kitob (qism) dan iborat bo‗lgan deb ta‘kidlanadi. 
Beruniy o‗zining ―Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar‖ nomli asarida 
―Podshoh Doro ibn Doro xazinasida o‗n ikki ming qoramot terisiga tillo suvi bilan 
bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashkadalarni vayron qilib, ularda xizmat 
etuvchilarni o‗ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun «Avesto»ning 
beshdan uchi yo‗qolib ketdi. Avesto o‗ttiz nask- (qism) edi. Majusiylar qo‗lida o‗n 
ikki nask chamasi qoldi‖, - deb yozadi. 
Bizgacha yetib kelgan «Avesto» quyidagi 4 qismdan iborat: 
1. 
«Yasna» («sajda», «ta‘zim») – xudolar va olovning muqaddasligi, turli xil 
marosimlar va urf-odatlar haqidagi qism. Bu qismda olovning oliy xudo Ahura 
(ulug‗) - Mazda (donishmand) izmidaligi, olovning insonning gunohkor yoki 
gunohsiz ekanligini aniqlab beruvchi xususiyati kuylanadi; 
2. «Yasht» – Ahuramazda, yer, quyosh, osmon (havo) va suv hamda insonning 
ma‘naviy dunyosi (ma‘rifati, axloqi va iymon-e‘tiqodi)ni madh etuvchi alqovlar; 
3. «Visparad» – ma‘budlarni sharaflovchi duolar va ibodat (namoz) payti ularga 
qarata aytiladigan murojaatlar; 
4. «Videvdod» – Ahuramazda va Zardushtning savol-javoblari, yomon ruhlar va 
devlarni yengish yo‗llari va gunohlardan poklanish qoidalari. 
«Avesto», birinchidan, insoniyat tomonidan yaratilgan buyuk yozma madaniy 
yodgorlik bo‗lib, o‗zida falsafiy, tarixiy, geografik, etnografik, folkloristik va diniy 
qarashlar tizimini mujassamlashtirgan o‗tmish ajdodlarimizning nodir yodgorligi, 
ikkinchidan, avlod-ajdodlarimiz tarixidagi birinchi mukammal diniy e'tiqod 
manbayi. uchinchidan, bu din islom. nasroniy, yahudiylik, mitraizm va monizm 
kabi ko‗plab dinlar, ularning marosimlari, diniy e'tiqod lari manbayi vazifasini 
bajarganligi sababdan ham uning umumjahon madaniyatidagi o‗rni, olam haqidagi 
tasavvur va tushunchalariga batafsil to‗xtalib o‗tish joizdir. Eng avvalo, «Avesto» 
otashparastlik axloqining asosini: a) ezgu fikr; b) ezgu so‗z; d) ezgu amal kabi 
tamoyillardan iboratligini ko‗rsatadi. 
«Avesto»da kosmogonik tasavvur o‗ziga xos tarzda berilgan. Makondagi 
barcha hodisalar o‗ziga xos tarzda tushuntiriladi. Barcha hodisalar bir-biriga