Guliston davlat universitеti

Ostadon 

---

19 
qarama- qarshi kuchlaming ayovsiz kurashi natijasi, deb hisoblanadi. Bu kurashda 
yaxshilik va ezgulikka qarshi yovuz kuchlar qarama-qarshi turadi. Zardushtiylik 
falsafasida, birinchidan, butun olam ikkiga bo‗linib, bir- biriga qarama-qarshi 
kuchlar, qarama-qarshi harakatlar, tasavvurlar va boshqalarning doimiy harakati, 
olam hodisalarining oddiydan murakkablikka rivojlanishi (olamning to‗rt 
bosqichda yaratilishi), bir-biriga qarama-qarshi bo‗lgan kuchlar — Ahuramazda va 
uning yordamchilari, Axriman va uning tarafdorlarining quyidan yuqoriga, 
yuqoridan quyiga qarab joylashtirilishi, qarama-qarshi kuchlarning to‗xtovsiz va 
ayovsiz kurashishi talqinida beriladi. Ikkinchidan, zardushtiylik falsafasida to‗rt 
unsur - yer, havo, suv, olov e‘zozlanadi.
Zardushtiylikda dehqonchilik, yer va unga ishlov berishga alohida e'tibor 
beriladi. Muqaddas matnlarda kimki bekor yotgan (o‗lik) yerga suv chiqarib ishlov 
bersa, u keyingi hayotida mukofot oladi, deyiladi. Hosil berib turgan yerga ishlov 
bermaslik, sug‗orish tizimini buzish va yerni cho‗lga aylanlirish katta gunoh 
hisoblangan, buning uchun Ahuramazda gunohkorni qattiq jazolaydi, deb 
ta‘kidlanadi. 
Zardushtiylik dini o‗zidan oldingi tabiat kuchlarini ilohiylashtirishga 
qaratilgan qabilaviy dinlardan o‗zining birmuncha ilg‗orligi va yakka xudo - 
Ahuramazdaga e‘tiqod qilishi bilan ajralib turadi. U behuda qon to‗kuvchi 
qurbonliklar, harbiy to‗qnashuvlar, bosqinchiliklarni qoralab, o‗troq va osoyishta 
hayot kechirishni, mehnat qilishni, chorvachilik va dehqonchilik bilan 
shug‗ullanishni da‘vat qiladi.
Zardushtiylik xalq madaniyatining nodir yodgorligi sifatida muhim qiymatga 
ega bo‗lib, birinchidan, u qadimgi Sharqda vujudga kelgan bir qator dinlar, dastlab 
yahudiy dinining, so‗ngra jahon dinlariga aylangan islom va nasroniylik dinlariga 
asos bo‗lib xizmat qilgan.
Ikkinchidan, Zardushtiylik ta‘limotiga binoan xudo, quyosh, olov kabilar 
inson uchun eng zarur hisoblangan narsalar (yer, hayvon, o‗simlik, suv va b.)da 
namoyon bo‗ladi. Bu esa panteistik falsafaning vujudga kelishiga sabab bo‗ladi. 
Uchinchidan, ajdodlarimizdan meros bo‗lib o‗tib kelayotgan axloqiy 
me‘yorlarning shakllanishiga katta ta‘sir qiladi. Chunki avlod-ajdodlarimiz qadim-
qadimdan tabiatni, yer, suv, daraxt, o‗simlik va jonivorlarni e‘zozlab keladi.
To‗rtinchidan, 
zardushtiylik 
dini 
qadimgi 
yunon 
madaniyatining 
rivojlanishiga ham ta‘sir ko‗rsatgan. Chunki yunonlar Zardusht haqida ko‗plab 
hikoyalar eshitganlar va bu din hamda uning ta‘limoti haqida muayyan tasavvurga 
ega bo‗lganlar. 
Turkiy asotirlarda ham Quyoshga sig‗inish, unga atab qurbonlildar qilish, turli 
xil marosimlar o‗tkazish haqida ma‘lumotlar uchraydi. 
Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyati turli tillarda so‗zlashuvchi xalqlar 
tomonidan yatratilgan M.a. I ming yillikning o‗rtalaridan boshlab Markaziy Osiyo 
hududlariga turkiy qabilalarning tez-tez ko‗chib kelishlari natijasida, bu yerlarda 
turli xil tillarning shakllanish jarayoni ro‗y beradi. Murakkab tarixiy jarayonlar 
tufayli Markaziy Osiyoning ko‗pgina hududlarida forsiy va turkiy xalqlar tillari 
vujudga kelgan. Bu tillarda so‗zlashuvchi turli etnik guruhlarning iqtisodiy- 

---

20 
madaniy aloqalari natijasida urf-odatlari, marosimlari, yashash tarzi, ma'naviy 
madaniyati bir-biriga o‗xshash bo‗lgan hozirgi Markaziy osiyoliklarning qadimgi 
ajdodlari shakllangan. 
O‗rta Osiyo xalqlarining yagona tarixiy makonda shakllangan madaniyati bir 
qancha submadaniyatlardan tashkil topgan. Xususan, sak va massagetlar, 
xoraznliklar, baqtriyaliklar, so‗g‗diyonaliklar submadaniyati. Ularning diniy 
e‘tiqodlari, 
urf-odatlari, 
axloqiy 
me‘yorlardagi 
umumiyligi 
madaniy 
umumiylikning shakllanishida kata ahamiyatga ega bo‗lgan. Xususan, Strabon 
xorazmiylarni sak- massagetlar turkumiga kiritadi, qadimgi so‗g‗dlar va 
baqtriyaliklar turmush tarzi va xulq-atvori bilan o‗zaro farqlanmaydi, deydi. 
Tarixiy va arxeologik manbalarga ko‗ra xorazmiylar, baqtriyaliklar va so‗g‗diylar 
o‗z kiyim-kechaklari, bosh kiyimlari, qurol-aslahalari bilan saklardan farq 
qilmaganlar. Vohadagi elatlar saklar bilan deyarli bir tilda gaplashganlar. Etnik 
jihatdan dehqonchilik vohalarida joylashgan elatlarda Amudaryoning yuqori 
havzasidagi xorazmiylar, Gurgan quyi oqimidagi girkanlar, Kopetdog etaklaridagi 
umumiy nomdagi parfianlar, Murg‗ob havzasidagi marg‗iyonlar, Zarafshon, 
Qashqadaryo vohalaridagi so‗g‗dlar, Surxondaryo vohasidagi baqtriyaliklar va 
parkana (farg‗ona)liklar tarixiy manbalarda tilga olinadi. Yuqori Amudaryoning 
ikki sohilidagi barcha elatlar m.a. I ming yillik o‗rtalarida yuksak madaniyatga ega 
bo‗lib, irrigatsiya va qurilish inshootlarini, hunarmandchilik sirlarini egallagan, 
zo‗r ma‘naviy qadriyatlarni yaratgan etnik guruhlar, hatto qo‗shni davlatlarga o‗z 
ta‘sirini o‗tkazganlar. 
Hozir biz yashab turgan hududlarda qadim-qadimda sak, massaget va boshqa 
skiflar dunyosining vakillari yashagan. Keyinchalik skiflar hozirgi Volga, Don, 
Dunay daryolari bo‗ylarigacha bo‗lgan hududlarni bosib olganlar. «Skiflar 
Markaziy Osiyodan tarqalgan edi», - deb yozadi rus olimi A.B.Ditmar o‗zining 
«Skifiyadan Elefantingacha» nomli asarida. Demak, turli sabablarga ko‗ra 
(bizningcha, o‗zaro qabilaviy kelishmovchiliklar natijasida) Markaziy Osiyo 
hududlaridan ketib qolgan skiflar Yevropaning ancha ichkarisigacha cho‗zilgan 
bepoyon o‗lkalarga kirib borib yashaganlar va u yerlarda o‗ziga xos madaniyatni 
yaratganlar. 
Olib borilgan arxeologik qazishmalar hamda yozma manbalar qadimgi 
Xorazm madaniyati yuksak darajada rivojlanganligini ко‘rsatadi. Qadimgi Xorazm 
davlatining yuksak madaniy taraqqiyotga erishishida bir tomondan, Yaqin Sharq, 
Xitoy va Shimoliy Hindiston bilan, ikkinchi tomondan, Sharqiy va Janubiy 
Yevropa (ko‗proq Volga daryosi bo‗ylari) xalqlari bilan olib borgan madaniy-
iqtisodiy aloqalari muhim rol o‗ynagan. ' 
Qadimgi Xorazm hukmdorlari mamlakatning iqtisodiy-madaniy jihatdan 
yuksalishi uchun ko‗plab tadbirlarni: tangalar zarb qilish, boshqa davlatlar bilan 
savdo-sotiqni rivojlantirish, sug‗orma dehqonchilikni kengaytirish ishlarini olib 
borganlar. Mamlakatning iqtisodiy taraqqiyoti ko‗plab shaharlar, qal'alar, qasrlar 
va istehkomlar qurilishida o‗z aksini topgan. Ko‗hna xarobalarni tekshinsh bu 
o‗lkada yirik suv inshootlari, qal‘alar, ko‗plab karvonsaroylar mavjud 
bo‗lganligini, 
shaharlarda 
hunarmandchilik 
va 
savdo-sotiq 
gurkirab 

---

21 
rivojlanganligini ko‗rsatadi. 
Qadimgi Ко‘zaliqir, Qal‘aliqir, Jonbosqal‘a, Tuproqqal‘a, Ayozqal‘a, 
Bozorqal‘a, Qangaqal‘a, Qirqqiz kabi ko‗plab qal'alarda olib borilgan arxeologik 
izlanishlar qadimgi Xorazmning nafaqat moddiy madaniyati, balki arxitektura va 
amaliy bezak san‘ati ham yuksak darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. 
Birgina Tuproqqal‘adagi izlanishlarning o‗zi qadimgi Xorazm shaharlarining puxta 
reja asosida qurilganligini, qurilish san'ati yuksak darajada bo‗lganligini ko‗rsatadi. 
Qal‘adagi saroy nihoyatda mahobatli va go‗zal bunyod etilgan. Saroy ichida 
joylashgan «Podsho zali», «Jangchilar zali», «Raqqoslar zali», «G‗alaba zali» kabi 
ko‗plab zallarning har biri o‗ziga xos tarzda bezatilgan. 
Xorazm vohasidagi ko‗plab qadimiy 
qal‘alar o‗z qa‘rida xorazmliklarning badiiy 
dunyoqarashi namunalarini saqlab kelgan. 
Mashhur arxeolog S.P.Tolstov Jonbosqal'a 
va Tuproqqal‘a xarobalarini o‗rganib, 
Jonbosqal‘adan 
ko‗plab 
terrakota 
haykalchalari, Tuproqqal‘adan esa qadimgi 
xorazm 
hukmdorlari 
tomonidan 
zarb 
qilingan tangalarni topadi. Shu boisdan ham 
S.P.Tolstov 
Jonbosqal‘ani 
«Haykallar 
muzeyi», 
Tuproqqal‘ani esa «Behisob 
tangalar muzeyi» deb atagan. 
Qal'alar (masalan, Qo‗yqirilganqal‘a) ichidan topilgan turfa ashyolar 
Qangyuy davrida (m.a. IV-I asrlarda) qal‘a aholisining madaniy hayoti, 
dunyoqarashi, turmush tarzi qanday bo‗iganligini ko‗rsatadi. Sopoldan yasalgan 
suvdonlarning tashqi bezaklari, og‗zi odam shaklida ishlangan kichik idishlar, ot 
va grifonlar surati tushirilgan turli xil rangdagi sopol ritonlar, kichik hajmdagi 
sopol haykalchalar, dastasi fil yoki ot boshiga o‗xshatib yasalgan ko‗zalar qadimgi 
Xorazm haykaltaroshligi va amahy bezak san‘ati haqida ma‘lumot beradi. Qal‘a 
xonalari devoriga ishlangan rang-barang naqshlar, hayvon va tasviri, ossuariy-
ostadonlar tashqi bezaklari o‗sha davr san‘atkorlarining badiiy tafakkuri nihoyatda 
yuqori bo‗lganligidan dalolat beradi. 
Qadimgi Xorazm o‗lkasi tarixi va etnografiyasini keng tadqiq etgan 
S.P.Tolstov, Ya.G‗uIomov, l.Jabborov va boshqalar xorazmliklarning eng 
dastlabki diniy tasavvurlari animizm, totemizm, fetishizm, magik ko‗rinishda 
bo‗lganligi va m.a. I ming yillik o‗rtalariga kelib, quyosh so‗ngra esa olovga 
sig‗inganliklarini ko‗rsatib o‗tadilar.