Guliston davlat universitеti

Oybo'yirqal'adan topilgan xum 
sirtidagi yozu 
Amudaryo xazinasidagi 
bilaguzuk 

---

23 
Shu boisdan ham Baqtriyada ellinistik san‘at namunalari yetuk darajaga 
ko‗tarilgan. 
Qadimgi So„g„diyona Markaziy Osiyoning madaniy hayotida salmoqli o‗rin 
egallagan. Uning Maroqand, Kesh, Buxoro, Poykand, Varaxsha kabi ko‗pgina 
shaharlari «Buyuk ipak yo‗li» ustida joylashgan bo‗lib, 25 asr mobaynida 
Markaziy Osiyoning Sharqu G‗arb bilan savdo-sotiq ishlarini olib borishda, 
xalqaro aloqalarni mustahkamlashda va madaniy taraqqiyotida muhim rol 
o‗ynagan. Qadimgi Afrosiyob (Maroqand) So‗g‗diyonaning moddiy va ma‘naviy 
madaniyati markazi hisoblangan. 
So‗g‗diyona madaniyati A.Makedonskiy bosqiniga qadar ikki yo‗nalishda: 
birinchisi, dehqonchilik bilan shug‗ullanuvchi o‗troq xalqlarning madaniyati; 
ikkinchisi, cho‗l va adirlarda chorvachilik bilan shug‗ullanuvchi ko‗chmanchi va 
yarim ko‗chmanchi aholi madaniyati shaklida rivojlangan. 
Buni qadimgi Afrosiyob xarobalaridan topilgan gemma (sirtiga xat, naqsh 
yoki surat o‗yib ishlangan tosh)lardagi suratlar A. Makedonskiy istilosigacha 
qadimgi 
so‗g‗diyonaliklar 
san‘atining 
asosiy 
mavzularini 
ko‗rsatadi. 
Gemmalarning birida yoy otuvchi jangchi (o‗troq xalq san‘ati), ikkinchisida bir 
tomoniga bo‗yniga yoy o‗qi sanchilgan serka, orqa tomonida esa qanotli buqa 
tasviri (chorvachilik va ovchilik bilan shug‗ullanuvchi ko‗chmanchi va 
yarimko‗chmanchi aholi san‘ati) bu fikrimizning dalili bo‗lishi mumkin 
A.Makedonskiy bosqini qadimgi So‗g‗diyona madaniyatiga o‗z ta‘sirini 
ko‗rsatmasdan qolmaydi, biroq ellinlar madaniyatining ta‘siri Baqtriya 
madaniyatiga ko‗rsatgan ta‘sirchalik bo‗lmagan. Eilinlar davrida zarb qilingan 
tangalar, yunonlarga taqlidan yaratilgan buyumlar va idishlarni hisobga 
olmaganda, So‗g‗diyona hududidan birorta ellinlar uslubida qurilgan shahar 
xarobasi topilgan emas. 
Qadimgi so‗g‗diylar madaniyatining qay tarzda rivojlanganligini So‗g‗diyona 
hududidagi madaniy jihatdan taraqqiy etgan Afrosiyob, Navtak-Yerqo‗rg‗on, 
Panjikent kabi shaharlar xarobalaridan topilgan materiallar, tasviriy va amaliy 
bezak san'ati namunalari hamda terrakota haykalchalariga qarab aniqlash mumkin. 
Afrosiyob xarobalarini o‗rganish natijasida topilgan tangalar, idishlar, 
terrakota haykalchalari va gemmalarda tasvirlangan yunon ma‘budalari suratlari 
hamda eilinlar bosh kiyimida tasvirlangan jangchilar tasviri bu shahar ellinistik 
madaniyatning markazi bo‗lganligini ko‗rsatadi. 
Qadimgi Navtak (Yerqo‗rg‗on)da olib borilgan arxeologik izlanishlar bu 
shaharda nafaqat hunarmandchilik, balki tasviriy va amaliy bezak san'atlari ham 
ancha rivojlanganligini ko‗rsatadi. Haykalchalarning tashqi qiyofasi va kiyimlari 
qadimgi So‗g‗diyona va Baqtriya o‗rtasida o‗zaro madaniy aloqalar mustahkam 
bo‗lganligini ko‗rsatadi. Chunki Yerqo‗rg‗on (So‗g‗diyona) va Xolchayon 
(Baqtriya)dan topilgan sopol haykalchalar kiyimlari bir-biriga juda o‗xshash 
bo‗lgan. 
So‗g‗diyona tarkibidagi bosh shaharlardan biri bo‗lgan Panjikentda olib 
borilgan arxeologik qazishmalar natijasida bir necha ming bronzadan yasalgan 
so‗g‗d tangalari, naqsh bilan bezatilgan sopol idishlar, sopol haykalchalar topilgan, 

---

24 
Ibodatxona, saroy va aholi turaijoylari devorlari sujetli suratlar bilan bezatilgan. 
Suratlarda boy-badavlat kishilarning bazmlari, diniy marosimlar, ov va jang 
manzaralari, sport musobaqalari va hatto dehqonchilikka oid (hosil taqsimoti) 
suratlar aks etgan.
Yog‗ochni o‗yib, relyefli shaklda ishlangan tasvirlarda taxtda o‗tirgan 
hukmdor, aravada o‗tirgan kishi, sher mingan ayol, sher ovlayotgan otliq, ot 
choptirib ketayotgan kishi suratlari aks etgan. Shuningdek, Panjikentdan ko‗plab 
devoriy surallar qoldiqlari topilgan bo‗lib, bu tasvirlar qadimgi So‗g‗diyonada 
rang-tasvir ancha rivojlanganligini ko‗rsatadi. 
Qadimgi so‗g‗diyonaliklar ham boshqa xalqlar singari dastlabki davrlarda ota-
bobolar va o‗tganlarning ruhlariga sig‗inishib, hayvon va tabiat hodisalarini 
ilohiylashtirganlar, magiya va shomonizmga e‘tiqod qilganlar. Tabiat hodisalarini 
ilohiylashtirish dastlab Quyoshga, so‗ngra, olovga sig‗inishga olib kelgan. Natijada 
otash-olov diniy e'tiqoddagi yagona obyektga aylangan. Unga atab yirik-yirik va 
hashamatli ibodatxonalar qurganlar. O‗rta asr arab yozma manbalarida qadimgi 
So‗g‗diyonada mavjud bo‗lgan otashxona - ibodatxonalar mavjud bo‗lganligi 
haqida ko‗plab ma‘lumotlar uchraydi. Bu manbalarda otashparastlikka oid 
ibodatxonalar «otashdon», «otashkada», «otashxona» sifatida, otashparastlar esa 
«Mug‗«, «ma‘jush» sifatida islom yoyilgan paytda ham saqlanib qolgan muqaddas 
olov bilan bog‗liq bo‗lgan marosimlar haqida so‗z yuritiladi. 
Ma‘lumki, qadimgi So‗g‗diyonaning katta qismida, ayniqsa, Buxoro vohasida 
Siyovushga atalgan bayram – xotirlash kuni o‗tkazilgan. Bu kun ertalab 
zardushtiylar ibodatxonasiga erkaklar xo‗roz. ayollar esa tovuq keltirganlar. 
Mazkur bayram «Qizil gul sayili» («Sayili guli surx») deb atalgan. So‗g‗diylar 
o‗rtasida Siyovush obraziga hurmat shunchalik baland bo‗lganki, hatto uning 
obrazini tabiatning tirilishi va o‗lishi xudosi darajasiga ko‗targanJar. 
So‗g‗d yozuvi m.a. I ming yillikning oxirlarida oromiy yozuvi ta‘siri ostida 
vujudga kelgan bo‗lib, asosan 25 harfdan iborat bo‗lgan. So‗g‗d yozuvi savdo-
sotiq biian shug‗ullangan hududlarda keng tarqalgan. So‗g‗d yozuvi namunalari 
Sinszyan, Mug‗ qal‘asi, Afrosiyob, Toshkent, Quva va boshqa joylardan topilgan.
So‗g‗dlar nafaqat savdo ishlarida mashhur bo‗lganlar, balki o‗zlarining 
san‘atlan bilan ham «Buyuk Ipak yo‗li» tarmog‗i bo‗yicha qator mamlakatlarga 
yetib borgan, ayniqsa, Xitoyda mashhur bo‗lgan. Xitoy manbalarida 
ko‗rsatilishicha, xitoyliklarning barcha bayramlari va imperator saroyida tashkil 
etilgan tantanalarda so‗g‗diyonalik san‘atkorlar faol ishtirok etganlar. 
Umuman olganda, Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan barcha xalqlaar va 
elatlar umumiy madaniy taraqqiyot va milliy madaniy qadriyatlarimizning 
shakllanishiga o‗z hissalarini qo‗shganlar.