H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

R.Shtammler (1856 – 1938), F.Oppengeymer (1864 – 1943) va 
boshqalar timsolidagi Germaniya sotsialistik maktab vakillari tarixiy maktab 
yutuqlaridan kelib chiqib, indiudalizm uchun marjeinalizmni, ishlab 
chiqarishning roliga ortiqcha baho berganligi uchun marksizm siyosiy 
iqtisodni tanqid qilishga urindilar. Sotsialistik maktab tarafdorlari institutlar 
faoliyatiga, kapitalizm ziddiyatlarini hal etishning shakli va usullariga alohida 
e’tibor berishgan, shuning uchun ham ular institutsionalizm o‘tmishlari 
sifatida tanilgan kapitalizmning ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlari keskinlashuviga 
boshqacha bir reaksiya E.Bernshteyn (1850 – 1832), K.Kautskiy (1854 – 
1938), R.Gilferding (1877 – 1941) timsollaridagi sotsial-demokratlarning 
ta’limotlarida aks etgan marksistik yo‘nalishning qator qoidalarini: tarixiy 
taraqqiyotning bir variantligi haqidagi, kapitalizm ziddiyatlarining qator 
keskinlashib borishi haqidagi, qo‘shimcha qiymatning tabiati haqidagi, 
imperializm va moliyaviy kapitalizmning tabiat haqidagi qoidalarni qayta 
ko‘rib chiqishini yo‘qlab chiqdilar. Kapitalizm ziddiyatlarini hal etishning 
islohotlari varianti asoslab berilishi, kapitalizmning asta-sekin o‘sib o‘tishi XX 
asr sotsial-demokratlarning qarashlarini ma’lum darajada belgiladi, iqtisodiyot 
nazariyasining ijtimoiy-iqtisodiy yo‘nalishi institutsionalistlarning qator 
ishlarida ham aks etgan edi, ana shu yo‘nalishning T.Veblen (1857 – 1929), 
J.Kommons (1862 – 1945), J.Gelbreyt kabi vakillari jamiyat institutlari, 
korporatsiyalar (davlat, kasaba uyushmalari, huquqiy me’yorlar va hokazolar) 
rolini tahlil qilishar ekan, marjinalistlar neoklassiklardan farqli o‘laroq 
tashkiliy-iqtisodiy munosabatlarning real ziddiyatlariga urg‘u beribgina 
qolmay, hozirgi zamon iqtisodiyoti tizimidagi ma’lum iqtisodiy ko‘rinishlar 
mazmunini tahlil qilishgan. Masalan, J.Gelbreytning korporatsiyalar va 
davlatning tabiati haqidagi xulosalari iqtisodiyot nazariyasining hozirgi 
jamiyat tuzilishi haqidagi tasavvurlarini juz’iy ravishda kengaytiradi. 
Iqtisodiyot nazariyasi ijtimoiy-iqtisodiy yo‘nalishlarining ziddiyatlarga 
boy qismini sobiq sotsialistik davlatlarga ishlanmalar tashkil etardi. Ana shu 
davlatlarda siyosiy iqtisod jamiyat hayotiga yolg‘iz marksistik qarash 
doirasida, sotsializmning real ziddiyatlari tahlilsiz rivojlangan edi. 
Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasining tarkibiy qismlari iqtisodiyot 
nazariyasi murakkab tadrijiy rivojlanish yo‘lini bosib o‘tib, ko‘pgina 

---

63 
yo‘nalishlar va maktablarga bo‘linib, yondashuvlardagi, bevosita predmetdagi, 
iqtisodiy tizimlar tahlilining xususiyatlaridagi jiddiy farqni o‘zida turg‘un aks 
ettirib keldi. Natijada, bir tomondan, cheklangan resurslardan foydalanish 
jarayonida iqtisodiy tizimlar faoliyatining keng tahlili shakllandi, ikkinchi 
tomondan, iqtisodiyotning o‘z real ko‘rinishlaridagi, jamiyatning boshqa 
munosabatlari va institutlari bilan mustahkam aloqadagi ijtimoiy-iqtisodiy 
tarkibi hamda mazmun-mohiyatining tahlili shakllanadi. Institutsional 
iqtisodiyotning o‘z chegaralari va predmeti tobora yaqqol namoyon bo‘lib 
bormoqda. Iqtisodiyot nazariyasining bugungi tarkibiy tuzilishi – bu, 
birinchidan, iqtisodiyotning oddiydan aralash tipdagi murakkab iqtisodiy 
tizimlargacha bo‘lgan rivojlanishi natijasidir. Ikkinchidan, bu milliy 
iqtisodiyotlarning murakkablashib borishi, modellarining rang-barangligi 
natijasidir. Uchinchidan, hozirgi zamon nazariyasi – fan uslublarining 
rivojlanishi natijasidir. XIX asrning oxiriga kelib, sifat va miqdor uslublarining 
butun bir majmui vujudga keldi, ular fan imkoniyatlarini jiddiy ravishda 
kengaytirdi. Iqtisodiyot nazariyasining ob’ekti va predmeti serqirra ekanligi, 
iqtisodiyotni faqat bir yondashuv, bir usludan kelib chiqib tavsiflashga urinish 
samarasiz va istiqbolsiz ekanligi tobora ayon bo‘lib bormoqda. 
Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasi – bu umumiy predmet – iqtisodiy 
munosabatlar bilan bog‘liq iqtisodiy fanlar tizimidir. Ayni vaqtda iqtisodiyot 
nazariyasining har bir tarkibiy qismi o‘zining bevosita predmetiga ega.
Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasining asosiy tarkibiy qismlari sifatida 
quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 
1. Cheklangan resurslardan ratsional (samarali) foydalanish nazariyasi.
2. Iqtisodiy munosabatlarning mikrodarajadagi (mikroiqtisodiyot) va 
makrodarajadagi (makroiqtisodiyot) faoliyati tahlili uning bevosita predmeti 
hisoblanadi. 
3. Ijtimoiy-iqtisodiy nazariya. Ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida, iqtisodiy 
va ijtimoiy mazmun-mohiyat birligidagi milliy iqtisodiyot tahlili, iqtisodiy 
tizim va iqtisodiyotning muayyan modellari tahlili uning bevosita predmetlari 
hisoblanadi. 
4. Institutsional iqtisodiyot nazariyasi. U iqtisodiy tizim mazmun-
mohiyatini iqtisodiy va boshqa institutlarning o‘zaro aloqasi, ularning 
iqtisodiyot rivojlanishiga ta’siri orqali ko‘rib chiqadi. 
5. Iqtisodiyot fanining rivojlanishiga nafaqat tarixan nazar tashlash, shu 
bilan birga, iqtisodiyotga yagona, yaxlit qarashning bo‘g‘inlari sifatida turli 
yondashuvlarni birlashtirishga da’vat etilgan iqtisodiyot nazariyasi tarixi 
alohida o‘rin tutadi. 

---

64 
Iqtisodiyot nazariyasi tarmoq, muayyan iqtisodiy muammolarni 
o‘rganadigan ayrim iqtisodiy fanlardan farqli ravishda iqtisodiyot haqidagi 
umumnazariy fan hisoblanadi. Yuqoridagi fanlarning nazariy qismi ham bor, 
ammo u iqtisodiyot nazariyasining umumiy xulosalariga asoslanadi. Shu bilan 
birga, hozirgi sharoitlarda jamiyatning cheklangan resurslaridan ratsional 
foydalanish asoslari bayon etiladigan (Economics) ijtimoiy-iqtisodiy tuzumini, 
uning barcha ko‘rinishlari va ziddiyatlari bilan birgalikda o‘rganadigan fanlar 
ham iqtisodiyotni atroflicha o‘rganishning nazariy bazasi hisoblanadi.
Iqtisodiyot nazariyasi turli fanlar tomonidan o‘rganilishi munosabati bilan 
iqtisodiyot nazariyasi va uning tarkibiy qismlari nomi qanday bo‘lishi kerak, 
degan savol tug‘iladi. Ayni vaqtda Economicsning siyosiy iqtisod bilan o‘zaro 
munosabati, ularning iqtisodiyot nazariyasining asosiy tarkibiy qismlari bilan 
aloqasi haqidagi masala ko‘pincha bahslarga sabab bo‘ladi. 
Iqtisodiyot nazariyasini tashkil etuvchi fanlarning nomiga tarixni, uning 
jamiyat taraqqiyotining u yoki bu bosqichidagi real iqtisodiy mazmunini 
nazarda tutib yondashish zarur. Tarix shuni ko‘rsatadiki, fanning bir xil nomi 
ortida ko‘pincha iqtisodiyot nazariyasining qarama-qarshi yo‘nalishlari, 
tahlilining turli mafaatlar yotgan bo‘ladi. 
Dastavval iqtisodiyot nazariyasi Antuan Monkretenning 1615 yili 
Ruanda chiqqan «qirol va qirolichaga bag‘ishlangan siyosiy iqtisod traktati» 
nomidan kelib chiqib, XVII asr boshlarida «siyosiy iqtisod» nomini oldi. XX 
asrga kelib ijtimoiy -iqtisodiy, ishlab chiqarish tahlili bilan chatishib ketgan 
siyosiy iqtisod fani haqidagi hozirgi tasavvurining «siyosiy iqtisod» iborasini 
qo‘llayotganda ekan, A.Monkreten nazarda tutgan tasavvurga o‘xshashligi 
juda kam. Iqtisod fani nomida «siyosiy» so‘zining paydo bo‘lishi muallifning 
xo‘jalikni mohirlik bilan boshqaribgina qolmay, davlatning milliy 
iqtisodiyotini tashkil etishi zarurligini ta’kidlashga intilganligi bois paydo 
bo‘lishi o‘rinli: axir grekcha «poeitike» so‘zidan olingan «siyosat» atamasi 
davlatni boshqarish san’ati ma’nosini anglatar edida. Vaholanki, XVII asrda 
fanimiz nomining paydo bo‘lishi uchun bundan boshqa, chuqurroq asoslar 
mavjud bo‘lgan. A.Monkreten merkantilist edi, iqtisodiy tafakkur tarixidagi 
ana shu yo‘nalish vakillari esa iqtisodiyotga yondashuvi zarur, davlat boyligini 
ko‘paytirishga qaratilgan siyosatni davlat amalga oshirishi lozim, degan fikrda 
yakdil edilar. Shuning uchun ham merkantilizm davrida iqtisodiyot 
nazariyasining boylik haqidagi fan sifatida nomlanishi tasodifiy emas. 
Merkantilizmning butun rivoji mobaynida boylik haqidagi, davlat siyosatining 
chora-tadbirlari haqidagi tasavvurlar o‘zgarib borganiga qaramay, iqtisod 

---

65 
fanini shu tarzda tushunish merkantilizm barcha yirik namoyandalarining 
asosiy asarlari nomida uchraydi. Masalan, T.Man
38
, I.T.Pososhkov
39