Hadya shartnomasi va uning ahamiyati

Transport vositalari ijarasi shartnomasi. Bozor iqtisodiyotimunosabatlari huquq tizimiga ko‘plab o‘zgarishlar kiritilishiga sabab bo‘ldi.Ana shunday o‘zgarishlardan biri Fuqarolik kodeksining (564-572-m.)moddalarida transport vositasiini ijaraga berish shartnomasi ijarashartnomalarining alohida turi sifatida keltirilganligidir. Mazkur shartnomaijara shartnomalarining alohida turi sifatida ko‘rsatilishi uning predmetidankelib chiqadi. Shartnoma predmetini har qanday transport vositalari, ya’niyuk, yo‘lovchi va bagaj tashish bo‘yicha makonda harakatlanadigan texnikqurilmalar tashkil etadi. Transport vositasi, murakkab texnik qurilma bo‘lib,u ayni vaqtning o‘zida atrof uchun xavf manbai ham hisoblanadi. Aynanshuning uchun, ya’ni shu ikki sifatning mavjudligi ushbu shartnomani ijarashartnomalarining alohida turi sifatida ajratishga sabab bo‘ladi.«Transport vositasini ijaraga berish shartnomasi» tushunchasi Fuqarolikkodeksining 564-moddasida belgilangan bo‘lib, unga ko‘ra transportvositasini ekipaji bilan ijaraga berish shartnomasi bo‘yicha ijaraga beruvchitransport vositasini vaqtincha egalik qilish va foydalanish uchun haq evazigaijaraga oluvchiga beradi va o‘z kuchi bilan uni boshqarish hamda undantexnik foydalanish bo‘yicha xizmat ko‘rsatadi.Transport vositasini ekipaji bilan ijaraga berish shartnomasiningmazmunidan unda ikki turdagi majburiyat birlashtirilganligini aniqlashmumkin:
a) bevosita tavsiya etilayotgan transport ijarasiga vaqtincha egalik qilishva haq evaziga undan foydalanish;
b) ijaraga beruvchi o‘z kuchi bilan uni boshqarishi hamda texnikfoydalanish bo‘yicha xizmat ko‘rsatishi.Ushbu moddaning ikkinchi qismi esa transport vositasini ekipajsizijaraga berish shartnomasi bo‘yicha ijaraga beruvchi transport vositasiniboshqarish va texnik foydalanish bo‘yicha xizmat ko‘rsatmagan holdavaqtincha egalik qilish va foydalanish uchun ijaraga oluvchiga haq evazigaberilishini ko‘zda tutadi.Transport vositalari ijarasi shartnomasining bu ikki turi bilan bog‘liqboshqa holatlar va shartlar taraflar o‘rtasida tuziladigan shartnomalardahamda qonun hujjatlarida belgilangan.Transport vositalarini ijaraga olish shartnomasi ikki tomonlama, ya’nihaq baravariga tuziladigan va konsensual shartnomadir.Taraflar o‘rtasidagi transport vositalarini ijaraga olish shartnomasininomuayyan muddatga qayta tuzish va ijaraga oluvchining ijarasishartnomasini yangi muddatga qaytadan tuzishga imtiyozli huquqi
haqidagi qoidalari transport vositasini ijaraga berish shartnomasiga
nisbatan qo‘llanilmaydi.Agar ijaraga oluvchida transport vositalarini qaytadan ijaraga olishistagi paydo bo‘lsa, umumiy asoslarga ko‘ra qayta shartnoma tuzishimumkin.Fuqarolik kodeksining 565-moddasiga ko‘ra, transport vositasiniijaraga berish shartnomasi, uning muddatidan qatyi nazar, yozma shakldatuzilishi shart. Bunday shartnomaga Fuqarolik kodeksi 539-moddasiningikkinchi qismida nazarda tutilgan ijara shartnomalarini ro‘yxatdano‘tkazish to‘g‘risidagi qoidalar qo‘llanilmaydi. Biroq, havo, dengiz vaichki suv transporti vositalarini ijaraga olish (charter, handa, kabotaj)shartnomasiga nisbatan bu qoidalar qo‘llaniladi, chunki ushbu transportvositalari ko‘chmas mulk turi qatoriga kiritilgan.
Bundan tashqari, bir taraf yuridik shaxs bo‘lgan taqdirda muddatidanqatyi nazar, shartnoma yozma shaklda tuzilib, davlat ro‘yxatidano‘tkazilishi shart.«O‘zavtotrans» korporatsiyasi korxonalarida yengil avtomobil-taksinisotib olish huquqi bilan ichki xo‘jalik ijarasiga berish to‘g‘risidagi 1997 yil27 mart nizomiga muvofiq, ijaraga beruvchi (taksi saroy, avtobustaksomotorsaroyi va boshqa korxonalar) tomonidan haydovchiga (ijaraga)avtomobil-taksini belgilangan to‘lovlarni to‘lab, sotib olish huquqi bilanichki xo‘jalik ijarasiga berish shartlari belgilangan.Ichki xo‘jalik ijara shartnomasi ijaraga beruvchi va haydovchi(ijarachi) o‘rtasida tuziladi.Ijaraga beruvchi korxona nomidanshartnomani korxona rahbari imzolaydi.
Taraflar o‘rtasida nizolar kelib chiqishining oldini olish uchunbirlashma (konsern) bilan kelishilgan holda tuzilgan shartnoma nusxasi,o‘zgartish va qo‘shimchalar bilan imzolangandan keyin bir oy muddatdatekshirish va ro‘yxatga olish, shuningdek, keyinchalik uning ijrosi ustidannazorat qilish uchun «O‘zavtotrans» korporatsiyasidan ro‘yxatga olinganpaytdan boshlab kuchga kirgan hisoblanadi. Ro‘yxatga olish uchunshartnoma birlashma (konsern) tomonidan taqdim etiladi.Ijaraga berilayotgan har bir avtomobilga narxlar dalolatnomasituzilib, unda uning rusumi va modeli, harakat tarkibi hamda asosiy uzel vaagregatlarining texnik holati aks
ettiriladi. Ularning yaroqlilik foizibelgilanadi va amaldagi chakana narxlarda ularning narx qiymatiko‘rsatiladi.Transport vositalari ijarasi shartnomasining
transportvositalariniekipajibilanijaragaberish, transportvositalariniekipajsizijaragaberishturlarimavjud.Fuqarolikkodeksi 564-moddasining 1-qismidatransportvositalariniekipajibilanijaragaberishshartnomasiningquyidagiuchxususiyatio‘zifodasinitopgan:
birinchidan, shartnoma predmeti har qanday turdagi transportvositalari: temir yo‘l, avtomobil, suv, havo, kosmik va shunga o‘xshashmakonda mustaqil harakatlana oladigan texnik qurilmalardan tashkiltopadi;
ikkinchidan, transport vositalarini boshqarish va ulardan texnikfoydalanish bo‘yicha ijaraga beruvchining o‘z kuchi bilan, ya’ni ekipajyordamida mehnat qilish yoki boshqa ishlarni bajarishiga doirmunosabatlarini bildiradi. Masalan, pudrat shartnomasiga asoslanganxodimlar orqali xizmat ko‘rsatadi;
uchinchidan, transport vositasini ijaraga oluvchiga egalik qilish vafoydalanish huquqi o‘tadi. Ijaraga beruvchi shartnoma predmetiga egalikqilish huquqini o‘zida saqlab qola olmasa-da, transport vositasiniboshqarishni ijaraga beruvchining xodimlari davom ettiradilar va odatda
tegishli mulkka egalik qiladilar. Shuning uchun ham vaqtincha xodimlartransport vositalarini boshqara turib, ish bajaruvchining emas, balkibegona shaxslarning manfaatlarini ko‘zlab harakat qilishlarini nazardatutish kerak bo‘ladi.Vaqtincha fraxtlash (yollash) shartnomasining maqsadi, ijaragaoluvchiga transport vositalaridan (kemadan) tijoratda foydalanishniamalga oshirish imkoniyatini yaratib berishdir, ayni vaqtda, ijaragaberuvchi texnikani yaxshi bilgan mutaxassis sifatida texnik xizmatniamalga oshiradi.Qonunga binoan transport vositasini ekipaji bilan ijaraga berish
shartnomasi bo‘yicha ijaraga beruvchi transport vositasini vaqticha egalik
qilish va foydalanish uchun haq evaziga ijaraga oluvchiga beradi va o‘zkuchi bilan uni boshqarish hamda texnik foydalanish bo‘yicha xizmat
ko‘rsatadi. Biroq bu shartnomani aralash deb aytish mumkin emas, chunki ukodeks bilan alohida tartibga solinadi.Fuqarolik kodeksi 564-moddasining 2-qismida transport vositalariniekipajsiz ijaraga berish shartnomasi quyidagicha bayon etilgan:
1) shartnoma predmeti – turli xildagi transport vositasi; transportvositasini ekipajsiz ijaraga berish shartnomasi bo‘yicha ijaraga beruvchitransport vositasini boshqarish va texnik foydalanish bo‘yicha xizmatko‘rsatmagan holda vaqtincha egalik qilish va foydalanish uchun ijaragaoluvchi haq evaziga beradi.
2) transport vositasini boshqarish va texnik xizmat ko‘rsatish ijaragaoluvchining o‘zi yoki uchinchi shaxs (hech qachon ijaraga beruvchi emas)yordamida amalga oshiriladi;
3) transport vositasi ijaraga oluvchining egaligi va foydalanishigao‘tadi. Ijaraga beruvchi egalikni o‘zida saqlab qolmaydi.