Hadya shartnomasi va uning ahamiyati

Korxonalarni ijaraga olish.Fuqarolik kodeksining 579–586-moddalarida korxonalarni ijaraga berish qoidalari belgilangan.Ijarachilar jamoasi boshqaruv idoralarini tuzish to‘g‘risida qaror qabulqiladi. Qaror mehnat jamoasining umumiy
yig‘ilishi (konferensiya)daqatnashganlarninguchdanikkiqismiyoqlabovozberganidaqabulqilinganhisoblanadi.Ijara korxonasi davlat korxonasi mulkiga egalik qiladi, uningvazifalarini bajaradi, ijtimoiy o‘z-o‘zini boshqarish, demokratiya va oshkoralik asosida ish olib boradi.Ijara korxonasi, agar shartnomada boshqa kelishuv ko‘zda tutilmaganbo‘lsa, ijaraga olingan buyumlarni mustaqil o‘zgartirish, qayta tiklash,kengaytirish va qiymatini oshirish uchun texnik tomondan qayta jihozlashhuquqiga ega bo‘ladi.Ijara korxonalarining mulki – ijaraga olingan mulk, jamoa (umum)mulki hamda ijara korxonalarining xodimlari
hissasiga tushgan ulushlimulkdan iborat.Mehnat jamoasi a’zosining ijara korxonasi mulkidagi ulushi qiymatigaqarab, korxona nizomiga binoan, unga qimmatbaho aksiyalar hamdashunga ko‘ra daromadlar berilishi mumkin.
Xo‘jalik ichki ijara pudrati.O‘zbekiston Respublikasi «Ijarato‘g‘risida»gi qonunining 27-moddasida xo‘jalik ichki ijara pudratito‘g‘risida tushuncha berilgan. Jumladan, bu qonunda korxona o‘zbo‘linmalarining xodimlariga mol-mulkni xo‘jalik ichidagi ijara pudratishaklida ijaraga berishi mumkin, deb belgilangan.Xo‘jalik ichki ijara pudratiga xo‘jalik hisobining bir turi sifatidaqaraladi. Xo‘jalik ichki ijara pudrati davlat korxonalarida, uningbo‘limlarida, jamoat tashkiloti korxonalarida joriy etiladi.Bunday ijara pudratini boshlashdan avval kasaba uyushmasi xo‘jalikichki ijara pudrati to‘g‘risidagi nizomni, mahsulot va xizmatlar uchun ichkixo‘jalik hisobi bahosi va tariflarini, xarajatlarni va daromadlarni hisobga olishusullarini ishlab chiqadi.
3. Mulk ijarasi shartnomasining alohida turlari va uning
xususiyatlari
Prokat shartnomasi.Aholiga xizmat ko‘rsatish yuzasidan tuziladiganshartnomalardan biri prokat shartnomasidir. Prokat shartnomasining ta’rifiFuqarolik kodeksining 558-moddasida berilgan bo‘lib, unda belgilanishicha,prokat shartnomasi bo‘yicha doimiy tadbirkorlik faoliyati sifatida molmulkniijaraga beruvchi haq evaziga ijaraga oluvchiga vaqtinchalik egalikqilish va foydalanish uchun ko‘char mol-mulkni topshirish majburiyatinioladi.Prokat shartnomasi bo‘yicha topshirilgan mol-mulkdan, agar shartnomadaboshqacha tartib belgilanmagan bo‘lsa yoki u majburiyat mohiyatidankelib chiqmasa, iste’mol maqsadlarida foydalaniladi.Prokat shartnomasi yozma shaklda tuziladi.Prokat shartnomasiommaviydir.Prokat shartnomasi hamma bilan, ya’ni bu shartnomani tuzishnixohlovchilar bilan tuziladi.Prokat shartnomasining predmeti.Xususiy alomatlari bilan belgilanganva iste’mol maqsadlarida foydalaniladigan har xil ashyolar prokatshartnomasining predmeti bo‘la oladi. Bularga, masalan, sport inventarlari,muzika asboblari, mashina, uy-ro‘zg‘or buyumlari, turar-joyhisoblanmaydigan bino va inshootlar, turli texnika vositalari, qisqasi, birmarta foydalanish bilan o‘zining dastlabki qiymatini yo‘qotmaydiganhamda iste’mol maqsadlarida foydalaniladigan ko‘char mulklar hisoblanadi.Prokat shartnomasining muddati.Bu muddat Fuqarolik kodeksining559-moddasida belgilab berilgan. Unga ko‘ra, prokat shartnomasi biryilgacha muddatga tuziladi.Mulk ijarasi shartnomasini nomuayyan muddatga qaytadan tuzish vaijaraga oluvchining mulk ijarasi shartnomasini qaytadan tuzishga imtiyozlihuquqi
haqidagi qoidalar prokat shartnomasiga nisbatan qo‘llanilmaydi.Bundan tashqari, ijaraga oluvchi prokat shartnomasini bajarishniistagan vaqtda rad etishga haqli.Prokat shartnomasining ishtirokchilari.Shartnomada buyumlarniijaraga beruvchi sifatida doimo tadbirkorlik mulkining egalari, ya’nifuqaro yoki tashkilotlar qatnashsa, ijaraga oluvchi bo‘lib, faqat
fuqarolarqatnashadi.Shartnomaga muvofiq, fuqaro ashyoni olishi uchun prokatgaberuvchiga o‘zining pasporti yoki pasport o‘rniga o‘tadiganboshqa hujjatlarini,agar shunday hujjatni faqat ijarachi talab etsa, ko‘rsatishimumkin.Avtomashina, mototsikl yoki moped prokatga olinganida, fuqaro butexnikani boshqara olish huquqi borligi to‘g‘risidagi guvohnomasini hamko‘rsatishi lozim. Prokat shartnomasi bo‘yicha mol mulkdan foydalanganlik haqi vaqtivaqtibilan yoki bir yo‘la to‘lanadigan qatyiy summadagi to‘lovlar shaklidabelgilanadi.Ijaraga oluvchi mol-mulkni muddatidan oldin qaytargan taqdirdaijaraga beruvchi unga mol-mulkdan foydalanganlik uchun olingan haqdantegishli qismini mol-mulk amalda qaytarilgan kunning ertasidan boshlabhisoblangan holda qaytaradi.
Mol-mulkdan foydalanganlik uchun ijaraga oluvchining qarzlarinotariusning ijro ustxati asosida so‘zsiz undirib olinadi.Prokat shartnomasiga muvofiq, tomonlar ma’lum huquq va burchlargaega bo‘ladilar. Buyumlarni ijaraga beruvchi tadbirkorning burchi –shartnomaga muvofiq foydalanish uchun yaroqli ashyoni taqdim etish,prokatga berilayotgan ashyoning foydalanishga yaroqli ekanini ijaragaoluvchi huzurida tekshirish, ashyodan foydalanish usul va qoidalarini
tushuntirish hamda prokatga olingan ashyo buzilganida, yo‘qotilganida
yoki komplektsiz qaytarilganida mulkiy javobgarligi to‘g‘risida ijarachiniogohlantirish kabilardan iborat.Prokatga olingan ashyo prokatga oluvchining aybi bilan bog‘liqbo‘lmagan holda buzilib qolsa, ijaraga beruvchi bu to‘g‘rida xabardorbo‘lgan kundan e’tiboran tezlik bilan boshqasiga almashtirib berishimumkin. Prokat shartnomasi bo‘yicha ijaraga topshirilgan mol-mulknikapital va joriy ta’mirlash ijaraga beruvchining burchidir (FK 563-m.). Agarijaraga oluvchi ashyodan noto‘g‘ri foydalanayotgan yoki shartnomashartlarini boshqacha tarzda buzayotgan bo‘lsa, bundan xabardor ijaragaberuvchi ashyoni muddatidan oldin qaytarib olishi mumkin.Prokat shartnomasida prokatga oluvchining burchlari belgilanganbo‘lib, bu burchlar ijara haqini o‘z vaqtida to‘lash, mulkdan uningvazifasiga muvofiq foydalanish, prokatga olingan ashyoni o‘zboshimchalikbilan ta’mirlamaslik, uni boshqa shaxsga foydalanish uchunbermaslik va shartnoma muddati tugashi bilan ashyoni butun holda ijaragaberuvchiga qaytarib topshirishdan iborat.Prokat shartnomasiga ko‘ra, zimmasidagi burchlarni bajarmaganlikuchun tomonlarga mulkiy javobgarlik yuklatiladi. Jumladan, prokatgaoluvchining ixtiyorida bo‘lgan mol-mulk uning aybisiz zararlansa, uningkamchiligi ta’mirlash jarayonida aniqlansa, shu mulkni ta’mirlash bilanbog‘liq barcha xarajatlar ijaraga beruvchi zimmasida bo‘ladi. Agarprokatga olingan ashyo ijarachining aybi bilan yaroqsiz holga kelsa, uxuddi shunday narsani qaytarishga yoki uning qiymatini to‘lashgamajburdir.Prokatga olingan ashyoning ayrim qismlari qaytarilmasa,ijaraga oluvchi bunday qismlarning qiymatini to‘liq miqdorda to‘laydi.Agar chinni, billur yoki shunga o‘xshash idishlar singan,
almashtirilgan,yo‘qotilganbo‘lsa, buhaqdamulkegasidalolatnomatuzib, uniijaragaoluvchigataqdimetadi. Ijaraga oluvchi
xuddi shu turdagi buyumniprokat punktiga tezlik bilan keltirib topshirishi shart. Agar kelishilganmuddat ichida yangisi olib kelib topshirilmasa, singan idishlarningchakana qiymati undiriladi. Agar ijaraga oluvchi ana shu singanbuyumlarning yangisini prokat punktiga taqdim etmasa, uning qiymatimaishiy prokat qoidalarining 18-bandiga ko‘ra uch baravar miqdordaundirib olinadi.Prokat shartnomasi tomonlarning xohishi bilan muddatidan oldin hambekor qilinishi mumkin.Shartnoma ijaraga beruvchi talabi bilanmuddatidan avval faqat quyidagi hollarda, ya’ni ijaraga olingan mulkdanshartnomaga yoki belgilangan maqsadga muvofiq foydalanilmasa, ijaragaoluvchi qasddan yoki beparvoligi tufayli mulkni yomonlashtirsa, ijarahaqini to‘lash muddati o‘tganidan so‘ng bir oy davomida to‘lamasa, bekorqilinishi mumkin.Ijaraga oluvchi shartnomani muddatidan avval bekor qilsa, ijaragaberuvchi ijara haqining tegishli qismini qaytarishga majbur.Agar ijaraga topshirilgan mol-mulkdagi kamchiliklar ijaraga oluvchitomonidan mol-mulkdan foydalanish va uni saqlash qoidalarining buzilishinatijasida vujudga kelgan bo‘lsa, ijaraga oluvchi ijaraga beruvchiga molmulknita’mirlash va transportda tashish xarajatlarini to‘laydi (FK 561-m.).Prokat shartnomasi bo‘yicha ijaraga oluvchiga topshirilgan mol-mulkniikkilamchi ijaraga berishga, ijaraga oluvchi prokat shartnomasi bo‘yicha o‘zhuquq va majburiyatlarini boshqa shaxsga o‘tkazishiga, bu mol-mulkningbepul foydalanish uchun berib qo‘yilishiga, ijaraga oluvchining huquqlarinigarovga qo‘yishga va ularni xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarining ustavfondiga (qiymatiga) hissa tariqasida, ishlab chiqarish kooperativlariga paybadallari tariqasida qo‘shishiga yo‘l qo‘yilmaydi.