Humoyun va akbar

www.ziyouz.com kutubxonasi 
166
madorsizroq tuyular edi. Shu payt masjid tomondan azon tovushi eshitildi. Humoyun 
namozga kech qolmaslik uchun qadamini tezlatdi. 
Zinapoya parmaga o‘xshab o‘ngga burilgan joyda uch-to‘rtta zinaning o‘ng tomoni juda 
tor, oyoq sig‘mas edi. Humoyun avvallari o‘tganda zinaning chap tomonidagi kenroq 
qismiga oyoq  qo‘yib o‘tardi. Hozir shoshilinchda shu esidan chiqdi-yu, zinaning eng tor 
va sirg‘anchiq o‘ng tomoniga ustma-ust ikki marta qadam qo‘ydi. har ikki oyog‘i ham 
zinadan sirpanib ketib, muvozanatini yo‘qotdi, atrofiga qo‘llarini yoydi, ammo ushlab 
qoladigan hech narsa yo‘q. Oldindagi charog‘bon ham, orqadagi munajjim ham 
yordamga yetib ulgurolmadi. Munkib ketgan Humoyun peshonasi bilan zinapoyaning 
tosh devoriga qarsillab urildi. Ko‘zlaridan yashil, qizil uchqunlar sachradi, Kobulda qolgan 
Hamida bonu, Panjobda yurgan Akbar, Damashqdagi Komron, hatto uzoq Sirdaryo 
bo‘yida, Axsi jaridan yiqilib halok bo‘lgan bobosi Umarshayx mirzo xayolidan 
chaqmoqday tez, kamalakday rangin bo‘lib o‘tdi-yu, birdan yo‘qoldi. Humoyun hushidan 
ketib, gavdasining butun og‘iri bilan zinapoyaga ag‘anab tushdi. Shunda boshi tosh 
zinalarga yana uch-to‘rt marta qattiq urilib, jarohati battar og‘irlashdi. Uch kun xushiga 
kelolmay yotib, jon berdi. 
 
______________ 
* S u h a y l — hozirgi ilmiy tilda Kanopus yulduzi.
 
 
Ikkinchi qism: AKBAR 
 
P A N I P A T,  D E H L I 
TO‘FONDA QOLGAN YOSHLIK 
 
Dehlidan uch yuz mil uzoqda — Panjobning shimoli sharqidagi Kalanurda yurgan Akbar 
otasining o‘limi haqidagi xabarni oradan bir hafta o‘tgandan so‘ng eshitdi. Musibatli 
voqeaning tafsilotlarini chopar Nazirqul so‘zlab berganda o‘sha zinapoyaning kulrang 
toshlari uning boshiga ham urilganday vujudi karaxt bo‘lib qoldi, bir qancha vaqt hatto 
ko‘ziga yosh kelmadi. 
Bayramxon darhol bek-u a’yonlarni to‘plab, Akbarni otasining o‘rniga taxtga chiqarish 
harakatiga tushdi. Taxt ham shitob bilan yog‘ochdan yasaldi va naridan beri bezatildi. 
Valiahd Akbar shu yog‘och taxt ustiga chiqib o‘ltirayotganda otasining kutubxona 
shiyponi ustida dil yorib aytgan gaplari birdan esiga tushdi, «baland poyalarga 
ko‘tarilganingda mening bu so‘zlarimni eslab qo‘ygin», degan vasiyati qulog‘i tagida 
qayta jaranglaganday bo‘ldi-yu, ko‘zlariga birdan yosh quyulib keldi. 
a’yonlar Akbarga quyuq ta’zim qilib, toj-u taxt bilan muborakbod etayoganda uning 
ko‘zlaridan yosh oqayotgani ba’zilarni hayratga soldi, ba’zi beklar «hali bu bola-ku!» 
degandek kishi bilmas lab burib qo‘yishdi. 
Uning ahvolini tushunib turgan Bayramxon kechasi Akbar bilan yakkama-yakka 
gaplashdi: 
— Amirzodam, mardona turadigan eng tahlikali kunlar boshlanmoqda. Ilgari 
hazratimdan hayiqib Dehliga yaqin kelolmay yurgan Odilshoh bilan Hemu hozir ellik 
ming qo‘shin bilan Dehli ustiga bostirib bormoqda emish. 
— Dehli hokimi... Turdibek bundan xabardormikin? 
— Men hozir chopar Nazirquliga buyurdim. Yo‘l hozirligini ko‘rsin-u sahar palla Dehliga 
jo‘nasin. Mana, sizning nomingizdan Turdibekka yuboriladigan farmoyish. Puran qal’ada 
zahira yetarli, darvozalarni bekitsin, Dehlini zinhor Odilshoh bilan Hemuga topshirmasin. 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
167
— Biz bu yerdan yordamga yetib borgumizdir! — dedi  Akbar. — Axir hazrat otamning 
Dehlidagi qabrlari yog‘iylar oyog‘i ostida qolmasligi kerak! 
— Yaxshi so‘z aytdingiz. Bu so‘zlarni farmoyishga ham yozdirgaymiz. Mana bu joyiga 
muhr bosing. 
Akbarning muhri bosilgan farmoyishni sahar palla yo‘lga chiqqan chopar Dehliga olib 
jo‘nadi. Uning ketidan Bayramxon ham Kalanurda bor qo‘shinni yig‘ib, janubga yurish 
boshladi. 
Chopar bir haftada o‘tadigan yo‘lni katta qo‘shin o‘n besh kunda bosib o‘tishi mumkin. 
Panipatga yetganlarida qarshilaridan bir necha ming kishilik qo‘shin chiqib keldi. 
Bayramxon chig‘dovullarni* yuborib — bu Dehlidan kelayotgan Turdibekning lashkari 
ekanini aniqladi-yu, hang-mang bo‘lib yonidagi Akbarga qaradi: 
— Nahotki poytaxtni yog‘iyga topshirib kelgan bo‘lsa?! 
Ular otlarini yeldirib Turdibekka peshvoz chiqdilar. 
Rang-quti o‘chgan Turdibek Akbarga yaqin kelib otdan tushdi, jilovni rikobdoriga berib, 
yosh podshoning qarshisida yukundi, so‘ng uning uzangisini o‘pib yig‘lab yubordi: 
— Amirzodam, Xudo sizga quvvat bersin! Hazratimdan ayrilib qoldik! — Turdibek faqat 
bu musibatdangina emas, Dehlini dushmanga topshirib kelayotganidan ham kuyunib, 
yelkalari silkinib ho‘ngrab gapirdi: — Suyangan tog‘imiz endi yo‘q! Dehli ham ilikdan 
ketdi! 
Otasini eslab ko‘zi yoshlangan Akbar so‘nggi gapdan ozorlanib so‘radi: 
— Faramoyish yetib bormadimi? 
— Sizning oliy farmoyishingiz yetib borganda biz shaharni tashlab chiqmoqda edik. bek-
u a’yonlar mashvarat qilib shunday qarorga keldikki, Odilshoh bilan Hemuning ellik ming 
qo‘shiniga biz yolg‘iz bas kelolmagaymiz. Undan ko‘ra tezroq sizning huzuringizga kelib, 
asosiy kuchlar bilan birlashmoqqa qaror qildik. 
— Noto‘g‘ri qaror qilibsiz, janob Turdibek! — dedi Bayramxon birdan qizishib. — Siz 
amirzodam yuborgan farmoyish bo‘yicha Dehli qal’asini ichdan bekitmog‘ingiz kerak edi! 
Biz borguncha poytaxt ilikdan chiqmasligi lozim edi! Dehlini qayta olguncha hazratim 
qancha sarson-u sargardonliklarni boshdan kechirgan edilar! Siz yosh podshoning 
buyrug‘ini bajarmaganingiz uchun... 
«Jazo olmog‘ingiz kerak!» degan so‘zlarga yo‘l bermaslik uchun Turdibek 
Bayramxonning gapini shart kesdi: 
— Janobi xoni xonon, men o‘ttiz yildan berli shu oliy xonadonga sodiq xizmat qilib 
kelmoqdamen. Sekridagi jangda jasorat ko‘rsatganim uchun Bobur hazratlari menga 
mana bu murassa xanjarni in’om etganlar! — Turdibek belgidagi sopiga va qiniga 
qimmatbaho toshlar bilan zeb berilgan xanjarni ko‘rsatdi-yu, Bayramxonga so‘z navbati 
bermay, ovozini ko‘tarib davom etdi: — Men Humoyun hazratlari bilan Ganga bo‘ylarida, 
Tar sahrosida, Qazvinda birga yurib, necha o‘limlardan qolganmen, necha marta 
hazratimning inoyatlariga sazovor bo‘lganmen. — Turdibek Akbarga yuzlandi. — 
Amirzodam, otangizning boshlariga eng og‘ir kunlar tushganda, boshqalar yuz o‘girib 
tashlab ketganda men hamisha yonlarida bo‘lganmen! 
— Buni men bilurmen! — dedi Akbar va achinib so‘radi: — Ammo nechun otamning 
qabrlarini yog‘iylar oyog‘i ostiga tashlab keldingiz? 
— Vaziyat bizni shunga majbur qildi! Boshqa iloj yo‘q edi, amirzodam! Lekin Dehli 
yonidagi Tug‘loqobodda Hemu bilan dadil jang qildik. Biz besh ming kishi edik. 
Hemuning ellik ming qo‘shiniga, mingta jangovar filiga bas kelolmadik, ikki ming kishi 
talafot bo‘ldi, qolgan uch ming odamni omon saqlab, huzuringizga olib keldim. 
Bayramxonning qahri kelib xitob qildi: 
— Siz Dehli qal’asidan chiqmasligingiz lozim edi! Tug‘loqoboddagi jang ham sizning 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
168
xatoyingiz! Ikki ming kishining qoni ham sizning bo‘yningizga tushadir! 
Akbar yoshi otasidan katta ikki mo‘tabar bekning bu janjalini qanday bosishini bilmas 
edi. 
— Amirzodam, adolat qiling! — deb Turdibek yana Akbarga yuzlandi. — Men yog‘iyni o‘z 
ko‘zim bilan ko‘rib kelmoqdamen. Bayramxon janoblari hali uning qanday bir dahshat 
ekanini ko‘rmay turib meni ayblamoqdalar! Axir bu Hemu degan baloyi azimga Ibrohim 
sur qirq ming qo‘shin bilan bas kelolmay yengildi-ku! Amirzodam, biz sizni ham bu ulkan 
xatardan ehtiyot qilmog‘imiz kerak. Yaxshiroq tayyorgarlik ko‘rmasdan turib Hemuni 
yengib bo‘lmag‘ay! Iloji bo‘lsa, Panjob-u Kobuldan, Qandahor-u G‘aznidan yangi askariy 
kuchlar yig‘ib kelmoq lozim! 
— Qo‘rqqanga qo‘sha ko‘ringay! — deb Bayramxon uning so‘zini kesdi. — Siz bu vahima 
gaplar bilan qo‘shinning kayfiyatini ham buzmoqchimisiz, janob Turdibek? Sizning 
gapingizga kirsak, yana Hindistonni boy berib, Qandahor-u Kobulga qaytib ketgaymizmi? 
— Yo‘q! — dedi Akbar va ikki bekning tortishuvini o‘zi hal qilolmasligini sezib, 
Bayramxondan iltimos qildi: — Xonbobo, durustroq bir joydan qarorgohga o‘rin tanlaylik. 
To‘xtab, kechqurun beklarni mashvaratga chorlaylik. 
Turdibek otiga qayta minib, Akbarning orqarog‘ida bora boshladi. Otaliq huquqi bo‘yicha 
Bayramxon yosh podshohning o‘ng tomonida yurardi. Turdibek Humoyunning yaqin 
maslahatchisi bo‘lgani uchun qarorgohga o‘rin tanlashda Akbarga ham maslahat 
berishga intilib, Jamna bo‘yidagi ko‘kalam adirlarni ko‘rsatdi: 
— Suv yaqin, atrofi ochiq, bag‘ri keng joy, — dedi. 
Akbar Bayramxonga savol nazari bilan qaradi. Didi ham, fe’li ham Turdibeknikidan 
boshqacha bo‘lgan Bayramxon: 
— Panipat yaqinida Bobur hazratlari bundan o‘ttiz yil oldin qarorgoh qilgan joy bor, — 
dedi. — Hozir biz uchun ham eng qulay makon o‘sha joy bo‘lg‘ay... 
Ikki bek yana bahslashmasligi uchun Akbar darhol Bayramxonning gapiga qo‘shildi: 
— Hazrat bobom tanlagan joy biz uchun ham tabarrukdir. 
Bir tomoni daryo, ikkinchi tomoni qo‘shin o‘tolmaydigan o‘rmon bo‘lgan bu past-baland 
ko‘kalamzor adirlar qarorgoh uchun chindan ham qulay edi. Chodir va o‘tovlar 
o‘rnatilguncha Akbar bilan Bayramxon qarorgoh atroflarini aylanib ko‘rdilar. Ibrohim 
Lodining yuz ming qo‘shini o‘shanda Dehli tomondan qanday tahdid solib chiqib kelganini 
Bayramxon Akbarga aytib berdi. Harbiy fillarga qarshi qazilgan va usti shox-shabba bilan 
bekitib qo‘yilgan katta-katta chuqurlar bor edi. O‘ttiz yilda ularning anchasi tuproqqa 
to‘lib, sayozlashib qolgan, ichlari va atroflarida o‘t-o‘lanlar o‘sib yotar edi. 
— Zarur bo‘lsa bu chuqurlarni qaytadan qazitmoq mumkin, — dedi Bayramxon. — 
Amirzodam, endi Dehliga borishdan ko‘ra yog‘iyni mana shunday o‘zimizga qulay bir 
joyda poylaganimiz ma’qul. 
O‘rmon ichidan qushlarning sayrashi va maymunlarning qiy-chuv qilganlari eshitilib 
turardi. Chap tomondagi Jamnada qayiqlar va kemalar osoyishta suzib ketyapti. Olam 
shunday osuda ko‘rinar, tabiat ulug‘vor bir vazminlik bilan atrofni o‘rab turar, ammo 
Bayramxon bilan Akbarning dillari bezovta. Humoyunning o‘limi bilan boshlangan xavf-
xatarlar tobora ko‘payib boryapti. Himolay tog‘larining etaklaridagi Manketda payt 
poylab, kuch yig‘ib yotgan eski yovlari Iskandarshoh yana Laxo‘rni qaytib olish 
harakatiga tushdi. 
Janubdan Odilshoh va Hemuday zo‘r yov bostirib kelsa, bular ikki qudratli dushman 
orasidan qanday chiqib ketisharkin? 
— Shuning ustiga Turdibek bugungidek beboshlik qilaversa, har narsada menga qarshi 
so‘zlab, birinchilikni talashsa, qo‘shinda ichki parokandalik boshlangay, amirzodam! — 
dedi Bayramxon Akbar bilan o‘rmon chetida yakkama-yakka turganda. — Men bu 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
169
odamning badfe’lligini azaldan bilurmen. Mudom o‘tmishdagi xizmatlarini pesh qilur. 
Xizmati, sadoqati yo‘q emas. Ammo fe’li yomon, mumsik odam. Umarqutda otangiz 
Turdibekdan ikki lak oltin qarz so‘ragan ekanlar. Shunda Turdibek sudxo‘rga o‘xshab 
yuzga yuz yigirma rupiy qaytarish sharti bilan qarz bergan. Otangiz uning shu ikki lak 
oltinini to‘rt yildan so‘ng Qandahorda uch lak qilib qaytarganlarini ko‘rganmen. Otangiz 
rahmatli halol bo‘lgilari kelib, yumshoqlik qilar edilar. Turdibek unga sayin o‘zini katta 
olib, kalondimog‘likka o‘rgangan edi. Ammo hozir vaziyat tahlikali, yumshoqlik qilsak, 
ichki parokandalik avjlangay, tashqi dushmanlar oldida zaiflashib halok bo‘lgaymiz. 
Shuning uchun sizdan ham qat’iyat lozim. 
— Xonbobo, otam o‘rnida endi siz qoldingiz. Hozir mening sizdan boshqa rahnamom 
yo‘q... Turdibek bilan biron... murosa yo‘lini topaylik. 
— Murosa?! — ranjib so‘radi Bayramxon. — Amirzodam, unga jazo bermoq lozim! 
Soqoli oppoq Turdibekka jazo berish Akbarga behad mushkul tuyuldi. Turdibekning 
jiyani Mohim  Akbarni emizgan enagalaridan biri. Turdibekning boshqa nufuzli 
qarindoshlari ko‘p, unga jazo berilsa hammasi arazlab ketishi mumkin. 
— Ammo ular: «Kobulga qaytmog‘imiz kerak, hazratimning o‘limi tufayli Hindistonni boy 
berdik» deyayotgan emishlar. Lekin amirzodam, sizning kindik qoningiz hind tuprog‘iga 
to‘kilgan. Endi bu tuproqqa otangiz qo‘yildi. Shu ikki sababdan Hindiston siz uchun 
muqaddas vatandir. Bu vatanni tashlab ketmoqchi bo‘lganlarga qat’iy zarba berilmog‘i 
lozim. Bu ishni men qilay. Siz daryo bo‘ylarini sayr qiling. Balki ovda ko‘nglingiz taskin 
topar? 
Akbarning o‘zi ham yoshi ulug‘ beklarning bugungidaqa bahs-u janjallariga aralashishni 
istamas edi. Shuning uchun ko‘kaldoshlari va qo‘riqchi yigitlari bilan otlanib o‘rmonga 
sayr qilgani ketdi. 
Kechki payt sayrdan qarorgohga qaytsa, Turdibek qarindoshlari bilan turadigan chodirlar 
orasidan yig‘i-sig‘i tovushlari eshitilyapti. 
Akbar o‘sha chodirlarga shitob bilan yaqinlashganda Mohim enaga yoshli ko‘zlar bilan 
uning qarshisiga chopib chiqdi. 
— Amirzodam, men sizga oq sut bergan edim! Nahotki tag‘oyimni siz o‘limga buyurgan 
bo‘lsangiz?! 
Akbar «o‘lim» so‘zidan cho‘chib tushdi: 
— Turdibekni? Men buyurgan emasmen! Ne bo‘ldi? 
— Zolim Bayramxon... chodirda... Turdibek tag‘oyimni o‘ldirib qo‘ydi! 
Akbarning ishongisi kelmay: 
— Yo‘g‘-e! — dedi. — Hibs qilgandir? 
U otining boshini qo‘yib, o‘z xirgohi tomon shoshildi. Akbar tezroq xonboboga uchrab, 
falokatning oldini olgisi kelar edi. U xirgoh oldida ranglari oqargan Bayramxonni ko‘rdi-
yu: 
— Xonbobo, Turdibek tirikmi? — deb so‘radi. 
Yuz bergan baxtsizlikdan o‘zi ham iztirob chekayotgan Bayramxon past tovush bilan: 
— Amirzodam, ichkariga kiraylik, — dedi va Akbarga yo‘l berib, uning ketidan xirgohga 
kirdi: — Ishoning, men uni sizdan bemaslahat o‘limga hukm etgan emasmen. Dehlini 
yog‘iyga tashlab kelgani uchun hibs qildirmoqchi bo‘ldim. Chodirga chaqirib: «Qurolni 
topshiring!» desam: «Hali sen rofiziy keksayganimda meni xor qilmoqchimisan?!» deb 
so‘kindi-yu, belidagi xanjarini sug‘urib menga tashlandi. Jamol degan yigitim yonimda 
turgan edi. Turdibekni qo‘lidan tutib qolmoqchi bo‘ldi, lekin Turdibek uni itarib tashladi. 
Mening biqinimga tig‘ sanchmoqchi bo‘lganda qo‘riqchi yigitim uning ko‘kragiga xanjar 
urdi... 
— O‘ldimi?.. Nahotki!.. Axir... Xonbobo!.. Otamning o‘limi bizga ozmidi? 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
170
— O‘zi hujum qilmasa hech kim uni o‘ldirmas edi!.. 
— Enagamning tog‘asi... urug‘-aymog‘i ko‘p! Hammasi endi yovlashgay. Tashqarida 
yog‘iy, ichkarida bu!.. 
O‘spirin Akbarning shuncha narsalarga aqli yetayotganidan xiyol taajjublangan 
Bayramxon: 
— Rost, — dedi, — bo‘sh kelsak, ichki urush boshlanmog‘i mumkin. Yo siz men tomonda 
mardona turib, bor kuchlarni bir irodaga bo‘ysundirgaysiz. Yo enaga-yu boshqalarning 
ko‘ngliga qarab, hammani o‘z holiga qo‘yib bergaysiz, istagan odam otalig‘ingizni yana 
«rofiziy» deb so‘kkay, ichki intizom yo‘qolgay, keyin tashqi dushman ham bizni osongina 
yenggay. Shu ikki yo‘ldan birini tanlamog‘ingiz kerak! 
Bayramxonning qat’iyat bilan yongan ko‘zlari Akbarning yodiga bultur Sirhinddagi 
shiddatli jang paytlarini eslatdi. 
Iskandarshohning o‘ng qanotidagi otliqlarini orqaga qaytarish va chekinayotgan fillariga 
toptatish zarur bo‘ldi. Bosh sarkarda Bayramxon bu mushkul ishni xossa tobinda* 
turgan amir Muzaffar Loxaniga va uning qo‘l ostidagi ikki ming afg‘on yigitiga topshirdi. 
Amir Muzaffar yovning o‘ng qanotidagi kuchlari ikki barobar ko‘p ekanini ko‘rdi. Ularni 
orqaga qaytarishiga ko‘zi yetmadi. Ortdan chekinib kelayotgan fillar toptab tashlashidan 
qo‘rqdi va Bayramxonning buyrug‘ini bajarishdan bosh tortdi. Bahslashib o‘ltiradigan 
payt emas edi. Agar yovning o‘ng qanotiga vaqtida zarba berilmasa Iskandarshoh g‘olib 
kelishi mumkin edi. Bunday paytda bosh sarkardaning buyrug‘ini bajarishdan bosh 
tortish xiyonat hisoblanardi. Bayramxon amir Muzaffarga shuni aytib, buyruqni yana bir 
takrorladi, ammo o‘jar afg‘on amiri Muzaffarxon buyruqni bajarib bo‘lmasligini aytdi. 
Bayramxon yonidagi turkman yigitlariga buyurib, Muzaffarning qo‘lini bog‘latdirdi, so‘ng 
saf-saf turgan yigitlarining ko‘zi oldida buyruqni bajarishdan bosh tortgani, shu bilan 
dushmanga yordam bergani uchun boshini shart kestirdi. 
Afg‘on amirlari orasida Muzaffarni yomon ko‘radigan, u bilan doim munozara qiladigan 
boshqa bir dovyurak bek bor edi. Bayramxon darhol o‘shani ikki ming otliqqa sarkarda 
etib tayinladi-yu, topshiriqni zudlik bilan bajarishga farmon berdi. 
Bayramxon bilan hazillashib bo‘lmasligini, uning buyrug‘idan bo‘yin tovlash nima bilan 
tugashini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgan afg‘on yigitlari yovning o‘ng qanotiga jon-jahdlari 
bilan hamla qildilar. Bu hamla Bayramxon kutganday yaxshi natija berdi, yovning 
piyodalari o‘z otliqlari va fillari orasiga tushib qolib, oyoqosti bo‘ldi. Iskandarshohning 
harbiy fillari chekinish paytida o‘z piyodalarining anchasini toptab tashladi. Oxirida bu 
fillardan to‘rt yuztasi o‘lja olindi. Jang tugagandan keyin Muzaffar Lohanining o‘g‘illari va 
qarindoshlari Bayramxonning ustidan Humoyunga shikoyat qildilar. Humoyun 
Bayramxonning qiziqqonligidan xafa bo‘ldi, «hibs qilish mumkin edi-ku!»deb koyindi. 
Lekin bo‘lar ish bo‘lgan, Bayramxon katta zafar keltirgan edi. Humoyun uni kechirdi, 
Muzaffar Loxanining yaqinlari esa arazlashib, Gujarat tomonga ketib qolishdi. Ular 
o‘zlarini Bayramxonning xundor dushmanlari deb e’lon qilganlarini Akbar eshitgan edi. 
Endi buning ustiga Turdibekning yaqinlari Bayramxon bilan yovlashsa... 
— Xonbobo, siz meni qanotingiz ostida olib yuribsiz. Men buni unutmaymen. Maslahat 
bering, ne qilay? 
Bayramxon xirgoh to‘rida mo‘tabar joyda turgan «Boburnoma»ni ko‘rsatdi: 
— Ulug‘ bobongizning kitobidan madad so‘rang. Otalari o‘lganda bobongiz ham yosh — 
hali o‘n ikkiga to‘lmagan ekanlar. Ustozlari andijonlik Xo‘ja Abdullaning oqilona o‘gitlari 
bilan yog‘iylar halqasidan omon chiqqan ekanlar. 
Akbar kechasi allamahalgacha «Boburnomani» varaqladi... 
Uzoq Sirdaryo bo‘yida, Akbar hali ko‘rmagan Andijon-u Axsida yosh Boburning 
Samarqand-u Toshkent tomondan bostirib kelgan dushman qo‘shinlari orasida qolgani 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
171
qaysi bir jihatlari bilan Akbarning hozirgi ahvolini eslata boshladi. Bobosi ham o‘z 
yoshiga nomunosib murakkab ziddiyatlarga duch kelgan, lekin ularning orasidan yo‘l 
topib o‘tib, mana shu Panipatda o‘z qo‘shinidan sakkiz barobar ko‘p yovlarni yengib 
chiqqan ekan. 
Akbar Bayramxonni bobosinnig ustozi Xo‘ja Abdulla o‘rnida ko‘rdi... 
Ertasi kuni Turdibek o‘rmon ichidagi baland bir yalanglikka dafn etilganda Akbar 
marhumning qarindoshlari yonida turib, uning tobutini ko‘tarishdi, keyin Mohim 
enagasining chodiriga kirib, undan ko‘ngil so‘rab chiqdi. Turdibek oladigan kattagina 
ulufa endi uning oilasiga nafaqa tarzida umrbod berib turilishi ko‘pchilik oldida e’lon 
qilindi. 
Akbarning bu ishlari Turdibekning ba’zi qarindoshlarini sal yumshatgan bo‘lsa, ba’zilari, 
aksincha, battar havo boylab, Bayramxonni qotillikda ayblay boshlashdi. Pirmuhammad 
degan bek mashvaratda yana Bayramxonni ayblamoqchi bo‘lganda, Akbar uning so‘zini 
kesdi: 
— Janobi Pirmuhammad, biz Turdibekning avvalgi xizmatlarini tan olurmiz! Ammo 
Turdibek Dehlini boy bergani ustiga yana otalig‘imizni haqorat qilibdir, tig‘ 
yalang‘ochlabdir. Oqibatda, o‘zi halok bo‘lmishdir. Musibat chekdik, dafn etdik. Endi bas! 
Xonbobo biz uchun hazrat otamizdek aziz-u mo‘tabardirlar. 
Akbar o‘z yoshiga yarashmaydigan bu jiddiy so‘zlarni kechasi bilan xayolida o‘ylab 
pishitib kelgan edi. Hayot uni yoshiga nomunosib murakkab ishkalliklarga duch keltirgani 
sari Bayramxondan boshqa suyanadigan tog‘i qolmaganini sezardi. 
— Janob beklar, kimki otalig‘imizning sha’niga yomon so‘z aytsa, bizga qarshi chiqqan 
kabi jazolanur. Yog‘iy yaqin. Shu vaziyatda kimki xonboboning buyrug‘ini bajarmasa, 
bizning buyrug‘imizdan bosh tortgan hisoblanur. Sarkashlik — yog‘iyga yordam berur, 
bizga xiyonat bo‘lur. Xoin esa ayovsiz yosoqqa* yetkazilur. 
Akbarning bu gaplari asosida maxsus qadag‘a* chiqarildi va qarorgohdagi o‘ng besh 
ming bek-u navkarlarning hammasiga o‘qib eshittirildi. 
Shundan keyin Bayramxondan norozi bo‘lib yurganlar ham alamlarini ichlariga yutib, 
uning irodasiga bo‘ysunishga majbur bo‘ldilar. 
Bu orada Odilshoh va Hemu Akbarning qo‘shinidan uch barobar katta lashkar bilan Dehli 
tomondan yaqinlashib kelib qoldi. Hemu fil jangiga juda mohir edi, uning mingdan ortiq 
harbiy fillari jangga kirganda yer larzaga kelardi. 
Umrida ko‘rgan eng xatarli janggi endi bo‘lishini sezgan Akbar tong otmasdan uyg‘onib 
ketdi. Tahorat olib namoz o‘qidi, joynamoz ustida o‘ltirib Alloh-u taolodan najot so‘radi. 
So‘ng sandiqni sekin ochib, uning tubida ipak matoga avaylab o‘ralganicha turgan sehrli 
qilichni oldi. Sohibqiron Amir Temurning bu qilichini otasi Dehlida unga in’om qilganda 
aytgan so‘zlari qulog‘iga qayta eshitilib ketganday bo‘ldi. Akbar qilichni qinidan asta 
sug‘urib, olmos harflar bilan bitilgan «Rosti-rusti» degan yozuvini ixlos bilan o‘par ekan, 
ota-bobolari ruhiga doim sodiq ekanini, ular qurib ketgan ulug‘ davlatni saqlab qolish 
uchun jonini ham ayamasligini dil-dilidan his qildi. 
G‘o‘s nog‘oralar tahdid solib gumburlay boshladi. Burg‘u deb ataladigan ovozi o‘tkir 
karnayning tahlikali chinqirig‘i ostida o‘ng besh ming qo‘shin, to‘rt yuz harbiy fil keng 
maydonda saflandi. 
Oq ot mingan, zerhli kiyim kiygan Akbar beliga Sohibqiron bobosining qilichini taqib 
chiqdi. Bayramxon uzoqdan ko‘zga tashlanadigan chavkar otda. Akbar bilan ikkovi 
saflarni ko‘zdan kechirdilar. So‘ng barcha saflar yaxshi ko‘rinadigan balandlikda otlarini 
to‘xtatdilar. 
— Qadrdon bek-u navkarlar! — deb Bayramxon baland, jarangdor tovush bilan saflarga 
murojaat qildi, she’r o‘qiganda bo‘ladigan bir jo‘shqinlik bilan so‘zlarni dona-dona 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
172
talaffuz qilib so‘zlay boshladi: — Biz siz bilan ko‘p janglarni ko‘rganmiz. Bultur Sirhind 
yaqinida o‘zimizdan to‘rt barobar katta qo‘shinini yengib chiqqanmiz. Odilshoh bilan 
Hemuni yengilmas botirlar deb vahima qiluvchilar bor. Ammo men ularning ikkovini ham 
yaxshi bilurmen. Odilshohning asli oti Muborizxon. Men uni Sherxon dargohida asir bo‘lib 
yurganimda ko‘rganmen. Yuzi, qiliqlari menga chiyabo‘rini eslatardi. Keyingi qilgan 
ishlari uning chiyabo‘ridan ham battarroq ekanini ko‘rsatdi. Taxt Islomshohning o‘smir 
o‘g‘li Feruzshohniki edi. Lekin uning noinsof amakisi Muborizxon bu norasida yigitni 
bo‘g‘ib o‘ldirib, uning o‘rniga taxtga chiqdi. Yana uyalmasdan «Odilshoh» degan yangi 
nom oldi. Og‘zi qon bo‘ri beozor ohuning terisini yopinib, Odilshohga aylanganiga 
qarang! 
Saflarda kulgu tovushlari eshitildi. Jangchilarning ruhi ko‘tarilayotganidan ilhomlangan 
Bayramxonning ovozi yanada kuchli jarangladi: 
— Men Hemuni ham ko‘rganmen. Bu puldor odam ocharchilik paytida bozorlarda bor 
donlarni sotib olib omborga bosadi, pulga bug‘doy topilmay qoladi, qahatchilik 
boshlanadi. Ana shunda Hemu omborlaridagi donlarini o‘ng barobar ortiqcha narxda 
sotib, behisob boylik orttiradi. Bu boyliklar uni Odilshohday qotil bilan hamtovoq qiladi. 
Ming-ming odamlarni ochdan o‘ldirib qotillik bilan davron surayotgan bu ikkovi xudoning 
g‘azabiga munosib emasmi? Qani, sizlar, rajput jangchilari aytinglar-chi? — deb 
Bayramxon filbon La’l Chandga yuzlandi. 
— Siz haqsiz, Janobi Xoni xonon! — dedi fil ustida o‘ltirgan La’l Chand. — Hemu menga 
yurtdosh bo‘lsa ham, bugun men unga qarshi jangga chiqmoqchimen. Uning 
Odilshohday nomard odamga xizmat qilishi bejiz emas. Bu noinsof savdogar tufayli 
boshlangan qahatchilikda ming-ming odamlar ochdan o‘lmoqda. Ana shu begunoh  
o‘lganlarning qarg‘ishi urgay Hemuni! Jannatmakon Humoyun podshoh hayotligida 
Panjob-u Dehlining aholisiga shimoldan don tashitib, yuz minglab odamlarni ochlik 
changalidan qutqargan edilar. Agar g‘alaba Akbarshohga nasib etsa, otalarining shu 
xayrli ishlarini davom ettirgaylar deb umid qilurmiz! 
— Omin, shu umidingiz ro‘yobga chiqsin! — dedi Akbar. 
Barcha saflardan: 
— Omin Allohu akbar! 
— ...Allohu akbar! — degan tovushlar ketma-ket gulduros solib yangradi. 
Bayramxon bir vaqtlar Bobur Panipatda yaxshi tadbiq etgan to‘lg‘ama usulini 
ishlatmoqchi edi. Faqat Hemu Ibrohim Lodining o‘shandagi achchiq tajribasidan saboq 
olsa, yo‘lni boshqa yoqdan solib, yon tomonlardan o‘tishi mumkinligi uni xavotirlantirdi. 
Yo‘q, umrining ko‘p qismi don savdosi bilan o‘tgan Hemu o‘tmishda bo‘lgan jang 
saboqlaridan mutlaqo bexabar ekan. U ham Ibrohim Lodiga o‘xshab qo‘shinini to‘g‘ridan 
boshlab keldi. O‘zi hammaga ko‘rinadigan tepalikda ulkan qora fil ustida o‘ltirib jangni 
boshqara boshladi. U Akbar va Bayramxon turgan tepalikni allaqachon mo‘ljalga olgan, 
eng zo‘r harbiy fillarini to‘lqin-to‘lqin qilib, ana shu tepalikka tomon jo‘nata boshladi. 
Akbarning nazarida, yov fillari yer tagidan qaynab chiqayotganga o‘xshar, qanchasi 
zambarak o‘qiga uchib, chuqur xandoqlarga qulab yiqilsa, undan ham ko‘prog‘i orqadan 
balo-qazoday bostirib kelardi. 
Bayramxon bilan Akbarning endigi umidi to‘lg‘amaga ajratilgan chavandozlardan va La’l 
Chand boshliq bo‘lgan o‘z filbonlaridan edi. Akbar himoyasida turgan uch yuz zambarak 
va to‘rt yuz harbiy fil Hemu qo‘shinlarining shiddatli hujumini ancha vaqt to‘xtatib turdi. 
Shu fursatdan foydalangan uch ming chavandoz Aliqulixon O‘zbek boshchiligida Hemu 
qo‘shinining ikki qanotini aylanib o‘tdi. Bu qo‘shin safida Qilichxon Andijoniy, 
Chig‘atoyxon Toshkandiy, Iskandarxon Qipchoq, Abdullaxon Barlos kabi eng botir amir 
va navkarlar Hemu turgan tepalikni qo‘riqlayotgan askarlar safini orqa tomondan yorib 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov