Humoyun va akbar

www.ziyouz.com kutubxonasi 
304
muhim voqealarni daftariga yozib borardi. Bir kun emas bir kun Akbarning nazari 
Badavniyga ham tushishi va uning ham Abulfazlday ko‘tarilib ketishi ehtimolga yaqin 
tuyulardi. Shuning uchun Badavniy «Muntaxabut tavorix» (ya’ni, tanlangan tarixlar) deb 
atalgan yozuvlarining bosh qismlarini Akbarga ixlosmand odam sifatida yozdi: «Hazrati 
oliylari ko‘p yillar davomida qarama-qarshi fikrlarni bir-biriga muqoyasa qilib, ularning 
orasidan haqiqatni topishga o‘rgandilar. Hazratimning yangicha e’tiqodlari xuddi toshga 
o‘yilgan suratday uzoq o‘ylar, munozaralar natijasida asta-sekin shakllanib bordi. Bu 
e’tiqod bo‘yicha, aqlli odamlar hamma millatlar orasida ham bor, ularni yig‘ib yakdil 
qilmoq savobli ish emasmi?» 
Badavniy Akbar tomonda turib o‘zicha bu savolni bergan paytlarda hali ma’naviy 
zilzilalar va shayxlar isyoni boshlanmagan edi. Mulla Abduqodir Ajmirdagi mashhur 
Muyiniddin Cheshti maqbarasining peshvosi bo‘lish umidida edi. Bu maqbaraga 
Akbarning o‘zi ham piyoda ziyoratga borar va katta ehsonlar qilar edi. Buni ko‘rgan bek-
u a’yonlar va boshqa odamlardan nazr-u niyozlar daryoday oqib kelardi. Bu yerda 
peshvo bo‘lishning boyligidan tashqari, katta nufuzi ham Badavniyni o‘ziga tortardi. 
Lekin Fathpurdagi ibodatxonada bo‘lgan diniy munozaralarda Badavniy bir necha marta 
Ansoriy tomonida turib, shayx Muborak bilan munozara qildi. Bir marta hatto qiziqqonlik 
qilib, shayx Muborakni dahriylikda aybladi. Akbarga uning shu ishlari yoqmagan ekan. 
Abulfazl otasiga yon bosib, Badavniyni podshoga yomon ko‘rsatgan bo‘lishi kerak. Akbar 
Ajmirdagi mashhur maqbaraga shayx Muborakning tarafdori bo‘lgan boshqa bir odamni 
peshvo qilib tayinlatdi. Keyin Ansoriyning shayxulislomligi bekor bo‘ldi-yu, unga yaqin 
imomlar ham ishsiz qoldi. Shu imomlardan biri bo‘lgan Abduqodir Badavniy saroy 
kutubxonasiga tarjimon bo‘lib ishga kirdi. Ro‘zg‘or tebratish uchun o‘zi suymaydigan 
g‘ayridinlarning kitoblarini forscha she’rga solishga majbur bo‘ldi. 
Shundan keyin uning Akbardan juda ko‘ngli qoldi. Lekin podshoga qarshi norozilik 
bildirish ham xatarli. Isyon ko‘targan shayxlarning yostig‘i qurigani Badavniyni ehtiyot 
bo‘lishga undaydi. U kunduz kutubxonada tarjima bilan shug‘ullanib qaytgach, kechasi 
uyida eshikni ichdan bekitib, derazaga parda tortadi va xira yiltiragan sham yorug‘ida 
Akbarga qarshi dilida to‘plangan noroziliklarini qog‘ozga to‘ka boshlaydi. Uning nazarida, 
Ansoriy nohaq quvg‘in qilinganday, Abulfazl esa imonini podshoning islohotlariga qurbon 
qilib katta martabaga erishganday ko‘rinadi. «Men islomga sodiq bo‘lganim uchun 
hanuzgacha kosam oqarmay, muhtojlikda yuribmen», deydi u ichida va Akbarning 
xatolarini fosh qilish bilan o‘zini Abulfazldan ma’nan ustun sezadi. 
Chunki Abulfazl Akbar davri haqida rasmiy kitob yozayotgani saroy ahliga ma’lum. Bu 
kitobda Abulfazl o‘z homiysini faqat maqtashga majbur, uning ayblarini fosh qilishga 
jur’at etolmasligi aniq. Mayli, Abulfazl boylig-u shon-shuhrat ichida cho‘milib yurgan 
bo‘lsa ham, adolat va jasorat bobida Abduqodir Badavniy o‘zining undan ustun ekanini 
isbot qiladi. Mana shu o‘y unga ilhom beradi, kechalari allamahalgacha jon chekib asar 
yozadi. 
Ammo chala uxlab, ertasi kuni kutubxonaga ishga borganda uni Akbar to‘plagan 
kitoblarning salobati bosa boshlaydi. Yigirma mingdan ortiq kitobning ko‘pchiligi — 
qimmatbaho qo‘lyozma nusxalar. Alohida javonda turgan yunoncha va farangicha kitob-
lar yonidan moskvalik mehmon keltirgan ruscha kitob  ham o‘rin olgan. Forscha, 
arabcha, turkiy va sanskrit tillaridagi kitoblarning bir qismi Akbarga ota-bobolaridan 
meros qolgan. Boshqalarini esa uning o‘zi bittalab yiqqanini Badavniy biladi. Akbarning 
kitobga ishqi balandligini uzoq yurtlarda turib eshitgan odamlar goho Erondan, goho 
Turondan kamyob kitoblar olib keladilar. Darbor kunlari «hazratimga nodir kitob 
ko‘rsatmoqchimen» degan odamni uning huzuriga tezroq kiritadilar. Akbar kitobni 
sinchiklab ko‘rgach, narx qo‘yishni xolis bir sahhofga buyuradi. Sherozlik Husayn Inju 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
305
degan kishi Behzod qo‘li bilan sakkizta surat chizilgan Sharafiddin Yazdiy asarini olib 
kelgan edi. Akbar uni sahhof belgilagan narx bilan uch ming rupiyga sotib oldi. 
Badaxshondan kelgan Farruhbek degan kishi Hiloliyning «Sifotul oshiqon» nomli kitobini 
Akbarga bir ming to‘qqiz yuz qirq besh rupiyga sotganini Badavniy ko‘rgan. Farruxbek 
shu birgina kitobning puliga bosh-oyoq kiyim va boshqa talay narsalar olishi mumkin 
edi, chunki bozorda bir juft atlas o‘n rupiy, bir qop bug‘doy yetti rupiy, bitta qo‘y uch-
to‘rt rupiy turardi*. 
Kitoblar shunchalik qimmat bo‘lgani uchun Akbar ularni hasharot va sichqonlar 
tegolmaydigan xushbo‘y sandal yog‘ochidan ishlangan  qutichalar va javonlarda asraydi. 
Badavniy bu xushbo‘y qutichalar yonida o‘ltirib ishlashni yaxshi ko‘radi. Saroy 
kutubxonasida shoir Fayziy bosh kitobdorlik vazifasini o‘taydi. Akbarning topshirig‘i bilan 
Naqibxon degan olim Badavniyga qo‘shilib «Ramayana»ni tarjima qilmoqda. Fayziyning 
o‘zi «Injil»ni yunonchadan forschaga masnaviy she’r shaklida tarjima etmoqda. 
Hindlarning to‘rtta muqaddas kitoblaridan biri sanalgan «Axtarvaveda»ni sanskritdan 
forschaga ag‘darish Xo‘ja Ibrohim Sirxindiga topshirilgan. 
Akbar haftada bir marta kutubxonaga kelib, qalam ahlini xonayi xosga yig‘adi-da, eng 
yaxshi tarjimalardan namunalar o‘qitadi. Ulug‘ hind dostonlari «Ramayana» va 
«Mahabxorat» goh Firdavsiy «Shohnoma»sini, goh Navoiy «Xamsa»sini eslatuvchi 
ulug‘vor aruz vaznida jaranglar ekan, Akbar o‘z qarshisida o‘ltirgan mavlonolarga maroq 
bilan qarab qo‘yadi. Bu davra «Xamsa»dagi Chin shahzodasi Farhod arman malikasi 
Shirin, yunon faylasufi Arastu, eronlik Shopur, arabistonlik Qays kabi turli xalq 
vakillarining Navoiy qalbida va ijodida bir-biriga yaqin qadrdonlarga aylanganini 
eslatmaydimi? Akbar shu savolga javob izlab, qarshisida o‘ltirgan Abulfazlga, roja 
Birbalga, Aziz ko‘kaga, Todar Malga, Abdurahim xoni xononga, Badavniyga bir-bir ko‘z 
tashlab chiqdi-da: 
— Ajab! — deb so‘z boshladi. — Birimizning ajdodimiz arab, birimizniki hind... Birimiz — 
afg‘on, birimiz — turkiy ulusdanmiz. Diniy adovatlar tufayli «Ramayana»day ulug‘ 
doston ming yillardan buyon qo‘shni tillarnnig birortasiga tarjima etilmabdir. Holbuki, 
barchamizga barobar bo‘lgan umum bir til topish mumkin ekan-ku! Roja Todar Malga 
balli, butun davlat ishlarini forsiy tilda olib borishga Agrani ham, Panjobni ham, 
Gujaratni ham, Bangolani ham ko‘ndirdi. 
Roja Birbal luqma tashladi: 
— Hazratim, ko‘nmaganlarni Todar Mal qanday dalil bilan ko‘ndirganini eshitganmiz? 
— Yo‘q. Qani, eshitaylik? 
— Todar Mal ularga sizni ibrat qilib ko‘rsatmishdir. «Sen uyingda panjobcha 
so‘zlashsang, podshomiz turkiycha so‘zlashurlar. Lekin davlat idorasida ikki tomonga 
ham barobar forsiy tilda ish olib borishga podsho ko‘nsa-yu, sen ko‘nmasang, o‘zingni 
hazratdan baland olgan bo‘lmaysenmi?» — degan. Qani, bu dalildan hayiqmay ko‘rsin! 
Sho‘x ohangda aytilgan bu gapdan ko‘pchilik bir kulib oldi. Akbar ham kulib turib dedi: 
— Har qalay, ko‘p til bilmoq — fozillik alomatidir. Buni bizning tutungan farzandimiz 
Abdurahimning shuhrati ham ko‘rsatib turibdir. Abdurahim otasi Bayramxon kabi hazrat 
Navoiydan ibrat olib chiroyli turkiy she’rlar yozdi. Yana forschada, arabchada bitgan 
she’rlari ham mashhur bo‘ldi. So‘nggi yillarda Abdurahimning hind tilida yozgan 
dohalari* odamlar orasida maqol yanglig‘ aytib yurilganiga, mana, biz guvohmiz. Turli 
imon-u e’tiqodlarni teng ko‘rishning eng yaxshi samarasi shu emasmi? 
Akbar to‘satdan Abduqodir Badavniyga murojaat qildi: 
— Mavlono, bir vaqtlar siz «Ramayana» bilan «Mahabxorat»ni «imonsiz kitoblar» deb 
kamsitgan edingiz. Endi bu asarlarni tarjima qilish davomida fikringiz o‘zgargan bo‘lsa 
kerak? Shunday ulug‘ dostonlar yaratgan xalqning imoni kuchli, ruhi qudratli ekanini 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
306
sezgandirsiz? 
Badavniyning rangi qo‘rquvdan oqardi. Nahotki Akbar uning yashirin yozuvlaridan xabar 
topgan bo‘lsa? Badavniy qo‘l qovushtirib o‘rnidan turdi: 
— Hazratim, faqir nonimni halol qilib yeyish uchun jon-jahdim bilan tarjima 
qilmoqdamen. «Ramayana» bilan «Mahabxorat»ni forsiycha aruzda yozganim sari bu 
dostonlarning she’riy qudrati meni sehrlab olayotgani rost. Hatto hindlarning imon-u 
e’tiqodi dilimga yo‘l topib kelgandek bo‘lur. Islomga xiyonat qilgan kabi seskanib 
keturmen! 
— Agar barcha e’tiqodlarni barobar bilganingizda bunday seskanmas edingiz. 
Nazarimda, sulhi kull hali dilingizda qaror topgan emas. 
Akbarning bu so‘zlari Badavniyga «begonasen!» degandek eshitildi: 
— Hazratim, faqir sulhi kullni tan olganim uchun hind dostonlarini tarjima etmoqdamen-
ku! Nahotki, faqirni hamon begonalar qatoriga qo‘shsangiz?! 
— Biz emas, o‘zingiz o‘zingizni begona ko‘rsatmoqdasiz... 
Badavniy yana xavotirga tushdi: 
— Meni afv eting, faqir qachon o‘zimni begona ko‘rsatibmen?.. 
— Mana hozir ham... — Akbar davradagilarni bir-bir ko‘rsatdi. — Hech kim soqol qo‘ygan 
emas. Faqat siz bizdan norozi shayx-u imomlar kabi uzun soqol bilan yuribsiz! 
Chindan, Akbarning o‘zi soqol qo‘ygan emas, faqat mo‘ylovi bor. Abulfazl  ham, Birbal 
ham, yangi e’tiqod tarafdori bo‘lgan boshqa kishilar ham ilgarigi uzun soqollarini oldirib 
tashlaganlar, faqat mo‘ylovlarini qoldirganlar. Hozir Akbar tarafdorlarini shundan ham 
tanib olish mumkin. Lekin eski musulmonchilik tarafdori bo‘lganlar soqolni «mo‘yi 
muborak» deb ulug‘lashar, «uni oldirganlar dahriylar yo‘liga kirgay!» deb tahdid 
qilishardi. Badavniy shu tahdiddan qo‘rqqani uchun oq oralagan chiroyli soqolini 
haligacha oldirmay yurar edi. Biroq hozir Akbar uni begonalar qatoriga qo‘shgani narigi 
tahdiddan xatarliroq tuyuldi. Kechalari yashirincha yozayotgan asari va unda Akbarning 
aybini fosh etayotgani yodiga tushdi. Podshoning xufiyalari bor. Agar ularga buyurilsa, 
Badavniyning uyini yashiriqcha tintib maxfiy yozuvlarni qo‘lga tushirishlari hech gap 
emas. Keyin Badavniyning barcha orzu-umidlari puchga chiqadi! Undan ko‘ra Badavniy 
ham Akbarga o‘zini sodiq ko‘rsatib, soqolini oldirib tashlay qolgani afzal emasmi? Yaxshi 
kunlar kelganda yana soqol qo‘yishi mumkin-ku! 
Shu fikr bilan Badavniy kelgusi hafta Akbar kutubxonaga keladigan paytgacha soqolini 
oldirib, uning sodiq tarafdorlari qiyofasiga kirdi. Akbar kulimsirab: 
— Jasorat ko‘rgazibsiz, mavlono! — dedi va sarmunshi Naqibxonga buyurdi: — Hijriy 
ming yillikka* atab tayyorlanayotgan «Tarixi alfa»dan bir bobini yozish mavlono 
Badavniyga topshirilsin! 
«Tarixi alfa» — ming yilning tarixi degan ma’noni bildirardi. Shu ming yildan ikki asrlik 
davr tarixini yozish Badavniyga topshirildi va bu ishga yarasha durustgina maosh ham 
belgilandi. Badavniy bundan juda mamnun bo‘ldi-yu, lekin soqol oldirgani tufayli ilgarigi 
maslakdosh do‘stlaridan ko‘p ta’nalar, istehzolar eshitdi. Islomga sadoqat saqlab soqolini 
oldirmay yurgan shayxlar Badavniyni sotqin hisoblab, undan o‘zlarini olib qochadigan 
bo‘ldilar. Badavniy esa oynaga qaragisi kelmay qoldi. Chunki ilgarigi bo‘liq soqoli 
ingichka xunuk iyagini bekitib, uni o‘ziga ham chiroyli va salobatli ko‘rsatardi. Hozir 
oynaga qarasa, yuzi sichqonnikiday farishtasiz tuyulib, ta’bini tirriq qiladi. Buning ustiga 
Badavniy kutubxonada o‘ltirib tarjima qilayotgan hind dostonining g‘ayridinlarga xos 
ta’siri uni dahriy qilib qo‘yayotganday bo‘ladi. U xudoning g‘azabidan qo‘rqadi, dilini 
gunohlardan poklash uchun kechqurun uyga qaytganda yaxshilab tahorat qiladi, namoz 
o‘qiydi, so‘ng Qur’on suralaridan dilimga yaqin tuyulganlarini toza oq qog‘ozga 
xattotlarcha chiroyli harflar bilan ko‘chirishga tushadi. 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
307
Abduqodir Badavniy o‘zini yana imoni but muslimdek his qila boshlagandan keyingina 
Akbar haqidagi yashirin asarini yozishga o‘tadi. 
Akbarga qarshi isyon ko‘targani uchun Gangaga cho‘ktirib yuborilgan qozikalon 
Muhammad Yazdiyni Badavniy «shahid» deb ulug‘laydi. Akbar o‘zining o‘n to‘rt rupiylik 
oltin ashrafiy tangasiga kalimayi shahodatni yozdirmaganini «islomga xiyonat» deb 
qoralaydi. Shayxlar g‘alayoni bostirilganda bu g‘alayonga qatnashgan imomlar jazodan 
qo‘rqib qochgan, o‘sha kezlarda ba’zi masjidlar huvillab, bo‘shab qolgan, ularning 
ayrimlarini harbiy qorovullar egallagan edi. Badavniy shuni nazarda tutib, «Akbar 
masjidlarni qorovulxonaga aylantirmoqda, omborxona qilib qo‘ymoqda», deb kuyinadi. 
Ayniqsa, Akbarning qamariy yil hisobidan shamsiy hisobga o‘tish haqida chiqargan 
farmoni Abduqodir Badavniyni qattiq norozi qiladi. Muqaddas ramazon oyi nahotki 
unutilsa? Rajab, muharram... odamlar bolalariga ism qilib qo‘yadigan bu nomlar 
Badavniyning qulog‘iga behad sehrli eshitiladi. 
Biroq oy to‘lishiga qarab hisoblanadigan qamariy oylar shamsiy oylardan qisqaroq, 
shuning uchun har yili o‘n-o‘n bir kun ortib qoladi. Qamariy oylar ham o‘n-o‘n bir kundan 
surila-surila, ro‘za goh qishda, goh yozda keladi. Akbar kuzda tug‘ilgan bo‘lsa ham, 
qamariy oylar surilib yurgani uchun o‘z tug‘ilgan kunini goh bahorda, goh yozda 
nishonlashga majbur. Yil fasllarining aniq hisobini olib ish ko‘radigan dehqonlar, kosiblar, 
boshqa hunar egalari uchun ham mudom ko‘chib yuradigan qamariy oylar ko‘p 
noqulayliklar keltiradi. Shuning uchun xalq orasida azaldan bor bo‘lgan shamsiy hisob 
(har yili aniq bir vaqtda keladigan navro‘z, saraton, mezon) ko‘proq iste’molda bo‘ladi. 
Badavniy uchun esa shamsiy oylar ham, navro‘z bayrami ham otashparastlik davridan 
qolgan bid’at. U faqat hijriy yil hisobini muqaddas deb biladi. Akbar shu kelayotgan 
hamal oyidan boshlab butun davlat ishlarini shamsiy hisobga o‘tkazish haqida farmon 
chiqargani Badavniyga «kofirona farmon» bo‘lib ko‘rinadi. 
Kunduzlari Akbarning sha’niga maqtovlar aytib, «Mahabxorat» va «Ramayana»ni tarjima 
qilib pul ishlaydigan bu odam kechalari eshik-derazani bekitib, Akbarning xudodan 
qaytganligini isbot etuvchi dalillarni qog‘oz yuziga birma-bir tizardi va bisotida bor diniy 
ayblarni unga taqardi. Biladiki, bu ayblar Akbar hukmronligining ildiziga uriladigan 
boltaning ishini qiladi. Chunki odamlar podshoning dindan qaytganini bilsalar, uni 
taxtdan tushirishga haqli bo‘ladilar. Shahzoda Salim otasining islohotlariga zimdan 
qarshi ekanini Badavniy eshitgan. U o‘z «Muntaxabi tavorixini» kelajak avlod uchun 
yozmoqda. Badavniy Akbardan yosh, hali uning davri tugaydigan kunni ham ko‘rishiga 
ishonadi. Mana shu ishonch uning qalamiga kuch, diliga madad beradi. 
 
_____________ 
* Bu narxlar Abulfazlning «Oyini Akbariy»sida keltirilgan. 
* D o h a  —  ikki satrli qisqa she’r. 
* Hijriy ming yillik milodiy 1592-yilda kiradi.
 
* * * 
 
Akbar topshirig‘i bilan xuddi shu davr haqida ochiqchasiga kitob yozayotgan Abulfazl esa 
butunlay boshqa manbalardan ruhiy madad oladi. U o‘z vatani Hindistonni sevadi. 
Bundan o‘ttiz-qirq yil oldin o‘z-aro urushlar va milliy nizolardan abgor bo‘lib zaiflashib 
qolgan Hindiston hozir dunyoning eng qudratli davlatlari safiga kirayotganidan quvonadi. 
Akbarni g‘arbdagi Angliyadan tortib sharqdagi Xitoygacha o‘nlab mamlakatlar tan olib, 
elchilar yubormoqda. Bu elchilar: «Hozir dunyoda ikkita eng qudratli va obro‘li mamlakat 
bo‘lsa, biri Hindistondir!» deb aytganlarini Abulfazl har eshitganda iftixor tuyg‘usidan 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
308
qalbi bir daraja o‘sadi. 
Axir u yoshlikdan o‘z vatanining mana shunday yuksalishini orzu qilmaganmidi? Otasi 
bilan birga eng og‘ir kunlarni ko‘rganda, quvg‘inlar, adolatsizliklarni boshidan 
kechirganda xalq ertaklaridagi kabi odil bir rahbarga ehtiyoj sezmaganmidi? Shu ehtiyoj 
tufayli mahdiylar harakatiga qo‘shilgan va hindlarning bhaqti ta’limotini diliga jo 
etmaganmidi? Saroyda vazir bo‘lgandan beri o‘sha orzu-istaklarini Akbar yordamida 
amalga oshirishga intilayotgani shu boisdandir. To‘g‘ri, Akbar ham ichki-tashqi 
ziddiyatlar iskanjasidan qutulolmaydi, osiy banda sifatida katta gunohlar va hatolar 
qiladi. Abulfazl shuni bilsa ham, bari bir Akbardan umidini uzmaydi. Uning nazarida, 
Akbar favqulodda yirik shaxs, taqdir unga omadni ham, iste’dodni ham ayamay bergan. 
Abulfazl uning haqida tarixiy kitob yozarkan, o‘zicha bir savolga javob izlaydi: Kobulda 
ikki yarim yasharligida o‘zidan katta  amakivachchasi Ibrohim mirzoni kurashda 
yiqitgandan beri Akbarning yelkasi yer ko‘rmay kelayotganining sababi nimada? Abulfazl 
buning sir-u  asrorini Akbardan so‘rasa hazilomuz javob oladi: 
— Men ham ko‘p yiqilganmen... Bir yoshdan oshib, endi yura boshlaganimda rahmatli 
amakim mirzo Askariy oyog‘imga sallalari bilan urib, besh-o‘n marta yiqitgan edilar. Shu 
haligacha g‘ira-shira yodimda bor. Bu turkiy udumni «bolaligingdagi yiqilganlaring butun 
umringga yetgulik bo‘lsin, ulg‘ayganda yelkang yer ko‘rmasin», degan tilak bilan qilar 
ekanlar. Ehtimol, shu tilak ijobat bo‘lgani uchun iqbol menga yordir? 
Lekin Akbarning hayotini yigirma yildan beri yaqindan kuzatib yurgan Abulfazl zafarning 
o‘zi kelmasligini, har bir mushkulotni bartaraf qilishga behad ko‘p kuch, iste’dod, mehnat 
sarf bo‘lishini bilardi. Akbar ham ota-bobolariga o‘xshab kam uxlar edi. Yarim tunda 
yotsa ham, ertalab tong otar-otmas uyg‘onar, o‘rtacha to‘rt soat uyqu unga bir kecha-
kunduzga yetar edi. Qolgan vaqti davlat ishi-yu, boshqa ming xil zarurotlarga taqsim 
bo‘lardi. 
Kobul yurishidan keyin tashvish sal kamaygan bo‘lsa ham, daryoday tinimsiz oqayotgan 
hayot o‘z yo‘lida yangi-yangi o‘pqonlarga duch kelar, ular Akbarga  qo‘shib Abulfazlni 
ham kutilmagan girdoblar domiga tortardi. 
Tashqi olamda ana shunday xatarli girdoblardan biri Peshovar va Haybar dovoni 
etaklarida bosh ko‘targan ravshaniylar isyoni tufayli paydo bo‘ldi. Bu isyonni shimoldan 
Abdullaxonning maxfiy odamlari qo‘llab-quvvatlardilar. Goa orolidagi Farangilar suv 
yo‘llari orqali Peshovarga qurol-yarog‘ yetkazib berib turdilar. Fathpur — Sekridagi 
Albert-Alibek ravshaniylar peshvosi shayx Jaloliddinni hibsdan qochirganini saroyda hech 
kim bilmay qoldi. Ammo bu shayx Peshovarga qaytib borib, Haybar dovonining nari-
berisidagi yusufzaylarni qo‘zg‘olon girdobiga tortgandan keyin ravshaniylar isyoni 
Bianadagi mahdiylar qo‘zg‘oloniga o‘xshab, katta bir xalq harakatiga  aylandi, unga 
ming-minglab dehqonlar, cho‘ponlar ham ishtirok eta boshladi. Kobulda Man Sinx kabi 
rojputlar hokim bo‘lib turgani uchun shayxlar afg‘on qabilalarining milliy g‘ururini 
qo‘zg‘atdi. Ular mustaqil davlat tuzish uchun Haybar dovonini ikki tomonidan bekitib 
olishdi. Kobul markaziy davlatdan bir yilcha uzilib, karvon qatnovi to‘xtab qoldi. Tu-
rondagi Abdullaxon shu qulay paytdan foydalanib, Badaxshonni o‘z qalamraviga o‘tkazdi. 
Akbar navbatdagi yurishni Goa orolidagi farangilarga qarshi qilmoqchi bo‘lib, o‘n besh 
ming qo‘shin tayyorlagan edi. Endi bu qo‘shinni shimolga burishga majbur bo‘ldi. 
Roja Birbal va Zayniddin ko‘kaldosh sarkardaligidagi sakkiz ming qo‘shin Haybar 
dovonini ochish va Kobuldagi Man Sinx bilan aloqani tiklash uchun yuborildi. 
Tashqi olamda mushkulot ko‘payganda ichki muxoliflar ham dadillanishini Abulfazl shu 
kunlarda aniqroq his qildi. Akbarning noxayrixohlari endi uni o‘g‘li Salim yordamida 
yiqitish umidida ekanliklarini qattiq sir tutar edilar. Lekin gohi-gohida Farid Buxoriy 
Salimni «Shohnoma» qahramoni Suhrobga qiyoslab maqtaganda Alibek va Abduqodir 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
309
Badavniylar bundan o‘zlaricha teran ma’no topib, mamnun ko‘z urishtirib olar edilar. 
Hech kimdan yengilmagan Rustamni o‘g‘li Suhrob yengganligi Abulfazlning ham esiga 
tushar edi-yu, «nahotki bular Akbarni ham Salim yiqitishiga shunchalik umid 
boylasalar?» deb iztirobga tushar edi. Bu mudhish niyatdan Salimning xabari bormikin? 
Hali u endi o‘n to‘rtga kirgan o‘smir-ku. 
Lekin Hindistonning issiq iqlimida Salim tez balog‘atga yetmoqda edi. Alibek Pereyro 
aytib bergan shahvoniy hikoyalar va yashirincha ko‘rsatgan behayo suratlar 
shahzodaning tushlariga kirib chiqadi. Oppoq badanlar surati kechasi goho tirik qizga 
aylanib, shahzodaning qo‘yniga kiradi, uning yuraklari gursillab urib, uyg‘onib ketadi. 
Keyingi paytlarda Alibek uni tezroq uylanishga chorlaydi. 
Biroq Akbar voyaga yetmagan o‘smirlarning uylanishini taqiqlaydigan maxsus qonun 
chiqargan. Chunki Hindistonda o‘n-o‘n bir yashar qizlarni ham erga berish odatlari bor. 
Balog‘atga yetmay qurilgan oilalarda xunuk hodisalar yuz beradi. «Sati» degan bid’at 
ham qancha begunoh ayollarning o‘lgan erlari murdasiga qo‘shilib olovda kuyib 
ketishlariga sabab bo‘lmoqda. Akbar maxsus farmon bilan «sati» odatini ham, o‘n-o‘n 
ikki yoshli qizlarni erga berishni ham qat’iyan man qildi. O‘g‘il bolani o‘n olti yoshdan 
oldin uylantirish, qizlarni o‘n to‘rtga to‘lmasdan erga berish qonun tomonidan taqiqlandi. 
Birbal, Abulfazl kabi allomalar maslahati bilan chiqarilgan bu qonun shahzoda Salimning 
Alibek tomonidan uyg‘otilgan istaklariga qarshi kelib qoldi. Salim va uning tarafdorlari bu 
qonunni chetlab o‘tish uchun qulay fursat poyladilar. 
Navro‘z bayrami Hindistondagi barcha imon-u e’tiqod vakillari uchun barobar bo‘lgan 
umumxalq bayrami tarzida o‘tkazilar edi. Barcha saroy imoratlari, ko‘cha va maydonlar, 
bozor rastalari cho‘g‘day yasatilar, anvoyi shirinliklar, sumalak va «sh» bilan 
boshlanadigan yetti xil tansiq narsalar tayyorlanardi. 
Navro‘zga bir kun qolganda Akbar eng yaqin bek-u a’yonlarini devoni omga yig‘di-da: 
— Har biringiz dilingizga tugib yurgan bitta ezgu tilakni ayting, — dedi, — toki shu 
qutlug‘ ayyomda biz uni bajo keltiraylik. 
Beklar taxtning o‘ng tomonida, podshoning yonida o‘ltirgan Salimga ko‘z tikishdi. U 
barcha a’yonlardan yoshroq — endi o‘n to‘rtga kirgan. Lekin to‘ng‘ich shahzoda bo‘lgani 
uchun keksa amir-u vazirlardan ham yuqoriroqda — Akbardan keyingi ikkinchi o‘rinda 
o‘ltiribdi. Bobur ham, Humoyun ham o‘z to‘ng‘ich o‘g‘lini mana shunday e’zozlab 
o‘stirgani uchun Akbar ota-bobolarining qarzini o‘g‘lida uzmoqda. U birinchi tilak aytish 
huquqini ham Salimga berib: 
— Qani amirzodam, — dedi. 
Salim o‘rnidan turib otasiga yaxshilab ta’zim qilgach: 
— Hazratim, sizdek ulug‘ siymoga o‘g‘il bo‘lganim uchun tangriga shukurlar qilurmen! — 
dedi. — Agar joiz bo‘lsa, dilimdagi bitta tilakni aytgaymen. 
— Joiz, joiz! — dedi Akbar jilmayib. 
Salim otasidan so‘ramoqchi bo‘lgan tilagini mavlono Farid yordamida oldindan pishitib 
kelgani uchun yaxshi yod olgan darsini aytayotgan talabaday ravon so‘zlay boshladi: 
— G‘azni yoki Badaxshon kabi salqin tog‘lar orasida yigitlar ehtimol o‘n olti yoshgacha 
balog‘atga yetmaslar. U yoqdagi qizlarni o‘n to‘rt yoshgacha erga bermaslik to‘g‘ri... 
Ammo Hindiston iqlimida yoshlar tez balog‘atga yeturlar... Azaldan.. odat bor... O‘g‘li-
ngizning tilagi shuki, o‘n olti yoshdan uylanish haqidagi farmoni oliy shimoliy o‘lkalarga 
joriy qilinsa. Bu yerda o‘n to‘rt yoshdan uylanishga ruxsat berilsa... Qizlar o‘n ikki 
yoshdan uzatilsalar... 
Beklar shahzodaning halitdan uylanishni istab qolganini sezishdi-yu, bir-birlariga jilmayib 
qarab qo‘yishdi. Biroq Akbarga birinchi bo‘lib tilak aytgan o‘g‘lining bundan muhimroq 
narsalarni o‘ylamasligi va otasi chiqargan qonunni buzishdan toymasligi juda noxush 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov