I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

M
Kopp formulasiga asosan 
hisoblanadi: 
V
M 
= 11
.
C + 5,5
.
H + 12,2
.
P + 7,8
.
O; 
Bunda: C, H, P, O – molekuladagi uglerod, vodorod, fosfor, kislorod atomlarining 
soni; 
Suyuq holatda yog` kislotalarining molekulyar hajmini quyidagi formulaga 
asosan hisoblash mumkin: 

---

123 
зичлик
масса
молекуляр
хажм
молекуляр

Professor Dorinsonning ta`kidlashicha moyli (butan) kislotadan to stearin 
kislotasigacha to`yingan yog` kislotalarining 80
0
C ostidagi molekulyar hajmini 
quyidagi formulaga asosan hisoblash mumkin: 
V
M 
= 17,25n + 28,88 ; 
Bunda: n-molekuladagi uglerod atomlari soni. 
Shuni aytish kerakki, C
1
-C
3
kislotalaridan tashhari boshqa barcha to`yingan 
yog` kislotalari uchun tajribada aniqlangan molekulyar hajm ko`rsatkichlari bu 
formulaga asosan hisoblanganlariga juda ham mos keladi. 
Yog` kislotalarining optik xossalari. 
Yog` kislotalari o`z tarkibi va strukturasiga muvofiq ravishda yorug`lik 
nurining ma`lum darajada sinishiga sabab bo`ladi. To`yingan yog` kislotalarining 
nurni sindirish ko`rsatkichi ularning molekulyar massasi oshishi bilan birga oshadi. 
To`yinmagan yog` kislotalarining to`yingan yog` kislotalariga nisbatan (uglerod 
atomlari soni bir xil bo`lgan holida) sindirish ko`rsatgichi kattaroqdir. 
Molekuladagi qo`shbog`lar soni oshishi bilan nur sindirish ko`rsatkichi ham o`sadi. 
Masalan, 20
0
C da olein kislotasi uchun nur sindirish ko`rsatkichi 

=1,45895, linol 
kislotasi uchun 

=1,4699, linolein kislotasi uchun 

=1,4800. Qo`shbog`larning 
bir biriga yaqinlashib joylashuvi sindirish ko`rsatgichining o`shishiga olib keladi. 
Yog` kislotalari (ritsinol kislotasi va ba`zi tsiklik yog` kislotalaridan tashhari) 
odatda polyarlangan yorug`lik nurini aylantirish qobiliyatiga ega emas, ya`ni optik 
faollikka ega emas, chunki ko`p hollarda ular assimmetrik uglerod atomlariga ega 
emas. 
Yog` kislotalari nur spektrlarini yutish qobiliyatiga ham ega. Molekulalari 
yoki atomlar guruhi yadrolarining tebranma va aylanma harakati energiyasi 
infraqizil nurlar (750 nm dan yuqori to`lqin uzunliklari) yutilishiga (sorbtsiyasiga) 
sabab bo`ladi. Ko`pgina funktsional guruhlar, masalan OH, CH
3
, C
6
H
5
, shuningdek
atomlar orasidagi bog`lanishlar (masalan, C = C, C 

C, va h.k) uchun ma`lum bir 
chastotalardagi infraqizil nurlarni yutish o`ziga xosdir. Shu sababli infraqizil 

---

124 
nurlarning yutilish spektriga qarab modda molekulalari va ulardagi atom 
bog`lanishlar haqida ma`lum xulosa chiharish mumkin. 
To`lqin uzunligi (2-15 ) 
.
10
3
nm bo`lgan infraqizil nurlanish katta qiziqish 
uyg`otadi, chunki har xil valentli bog`lanishlar, tarkibi turlicha bo`lgan har xil 
atom guruhlari ushbu to`lqinlardagi infraqizil nurlarni yutadi. Olefin kislotalarning 
tsis-izomerlari to`lqin uzunligi taxminan (6 va 13,9) 
.
10
3
nm bo`lgan nurlanishlarni 
yutadi. Trans-izomerlar tomonidan bunday nurlanish juda ham kuchsiz yutiladi. 
Ammo amalda bu to`lqindagi nurlanishdan foydalanilsa, to`yinmagan yog` 
kislotalaridan tashhari boshqa funktsional guruhlari bo`lgan moddalar ham bu 
nurlanishni yutadi, shu sababli amalda to`yinmagan kislotalarni aniqlashda ushbu 
to`lqindan foydalanish yaramaydi. Aksincha uzunligi 10,3 
.
10
3
nm bo`lgan 
to`lqindan esa amalda foydalanish qulay, chunki bunday nurlanish tsis-izomerlar 
tomonidan 
yutilmaydi, 
ammo 
trans-izomerlarning 
(odatda 
yog`larda 
uchramaydigan 

va 

pozitsion izomerlaridan tashhari) deyarli barchasi 
tomonidan bunday nurlanish yutiladi. Shunisi qiziqki, bunday nurlanishning 
yutilish intensivligi trans-qo`shbog`lar soniga to`g`ri proportsional ekan.
To`yingan va to`yinmagan yog` kislotalarining ul’trabinafsha nurlarini yutishi 
unchalik amaliy ahamiyatga ega emas. Ammo bir-biriga yaqinlashgan 
qo`shbog`lari bo`lgan to`yinmagan yog` kislotalari uchun ul’trabinafsha nurlarini 
yutish intensivligi katta bo`lib, katta amaliy ahamiyatga ham ega.