I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Boshqa jismlar ta’siri qancha kam bo‘lsa, jismning harakat tez­
ligi miqdori shuncha kam o‘zgaradi va uning harakat trayek­
toriyasi to‘g‘ri chiziqqa shuncha yaqin bo‘ladi.
Agar jismga boshqa jismlar tomonidan hech qanday 
kuch ta’sir etmasa, u qanday harakat qiladi? Buni tajri-
bada ko‘rsa bo‘ladimi? Bu savollarga XVII asr boshla-
rida italyan olimi Galileo Galiley tajribalar yordamida 
javob berishga harakat qilib ko‘rdi. Natijada, agar jism-
ga boshqa jismlar ta’sir etmasa, u tinch holatda yoki 
Yerga nisbatan to‘g‘ri chiziqli tekis harakatda bo‘lishi 
aniqlandi. Inersiyaning namoyon bo‘lishiga juda ko‘p 
duch kelamiz. Masalan, agar tez harakatlanayotgan velosiped to‘siqqa urilsa, ve-
losipedchi oldinga uchib ketadi (62-rasm). Chunki bu holda u o‘zining harakat-
dagi holatini birdan to‘xtata olmaydi. Avtobus to‘satdan yurib ketsa, uning ichi-
da turgan odam orqaga tislanib ketadi. Bunga sabab, tinch turgan odamning 
gavdasi birdaniga harakatga kela olmaydi.
61­ rasm. Aravacha harakatiga turli 
to‘siqlarning ta’siri
a
b
d
62­ rasm. Velosipedning 
to‘siqqa urilishi

---

74
Dinamika asoslari
Jismning boshqa jismlar ta’siri bo‘lmaganida o‘zining tinch yoki 
to‘g‘ri chiziqli tekis harakatini saqlash xossasi inersiya deyiladi. 
Inersiya borligi tufayli jismning tezligini to‘satdan oshirib yoki kamay-
tirib bo‘lmaydi. Jism holatini o‘zgartirish uchun ma’lum vaqt kerak. 
Ma‘lum tezlikda kelayotgan avtomobil birdaniga to‘xtay olmaydi. Shu 
tez likda kelayotgan poyezd sostavining to‘xtashi uchun yana ham ko‘proq 
vaqt va masofa kerak bo‘ladi. Shuning uchun yurib ketayotgan transport 
vositasi oldini kesib o‘tish juda xavfli. 
Transport vositasining to‘xtashi davomida bosib o‘tgan yo‘li tormozla­