I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat
Download 2.62 Mb. Pdf ko'rish
|
7-sinf fizika uzb
- Bu sahifa navigatsiya:
- Jism tezligining o‘zgarishi (miqdori yoki yo‘nalishi) unga boshqa jismlar ta’siri natijasida yuz beradi.
|
19§. NYUTONNING BIRINCHI
QONUNI — INERSIYA QONUNI Jismning inersiyasi Tajribalar va kuzatishlar jismning tezligi o‘z-o‘zidan o‘zgarib qolmasligi- ni ko‘rsatadi. Maydonda yotgan koptokga kimdir ta’sir qilsagina, u harakat- ga keladi. Ko‘chada yotgan toshga hech qanday jism ta’sir etmasa, u o‘sha joyda yotaveradi. Ta‘sir natijasida jism tezligining miqdorigina emas, balki harakat yo‘nalishi ham o‘zgarishi mumkin. Masalan, tennis shari raketkaga urilgach, o‘z harakat yo‘nalishini o‘zgartiradi. Jism tezligining o‘zgarishi (miqdori yoki yo‘nalishi) unga boshqa jismlar ta’siri natijasida yuz beradi. Jism tezlanish olishi uchun unga boshqa bir jism yoki jismlar sistemasi ta’sir etishi kerak. Bir sharga boshqa shar kelib urilsa, tinch turgan shar qan daydir a 1 tezlanish olib, harakatga keladi. Shu bilan birga, kelib urilgan shar ham tezligini o‘zgartiradi, ya’ni a 2 tezlanish oladi. Tezlikning o‘zga- rishi, ya’ni tezlanish deyilganida, tezlikning miqdorinigina emas, yo‘nali- 60rasm. Uchta kuch muvozanati F → 3 F → 1 F → 2 F → 12 73 IV bob. Harakat qonunlari shi ham o‘zgarishi mumkinligini esda tutish kerak. Agar sharlar bir xil mate- rialdan tayyorlanib, o‘lchamlari bir xil bo‘lsa, ular olgan tezlanish ham qiymat jihatidan bir xil bo‘ladi. Agar o‘lcham- lari turlicha bo‘lsa, katta shar kam tezla- nish, kichigi esa katta tezlanish olganini ko‘ramiz. Bu holda, katta shar kichigidan inert liroq deyiladi. Tinch turgan jismni harakatga keltirish uchungina emas, balki harakatdagi jismni to‘xtatish uchun ham kuch ishlatish ke rak bo‘ladi. Inersiya (lotincha harakatsizlik, faoliyatsizlik) jismlarning asosiy xossalaridan biri bo‘lib, boshqa jismlar ta’sirida jismning qanday tezlanish olishi unga bog‘liq. Tajriba o‘tkazib ko‘raylik. Qiyalikdan tushib kelayotgan aravacha qarshisi- ga qum to‘kib qo‘yaylik. Arava qumli to‘siqqa kelib urilib, to‘xtaydi (61-a rasm). Agar qum kamroq sepilsa, u kattaroq masofaga borib to‘xtaydi (61-b rasm). Agar qum umuman sepilmasa, kam qarshilik natijasida arava yanada uzoqroq masofaga borib to‘xtaydi (61-d rasm). Qarshilik qancha kamaytirilsa, jism shuncha to‘g‘ri chiziqli tekis harakat tezligiga yaqin tezlikda bo‘ladi. Download 2.62 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|