I shamshidinov noorganik moddalar va

Oltingugurtdan kontakt sulfat kislota olish. Tarkibida mishyak 
va selen tutgan oltingugurtdan (masalan, oltingugurt bug‘idan) kontakt 
sulfat kislota ishlab chiqarishning texnologik sxemasi kolchedannni 
qayta ishlash sxemasidan deyarli farq qilmaydi. Boshqacha aytganda, 
faqat pech bo‘linmasi qayta jihozlangan, unga oltingugurtni yoqish 
uchun tegishli pech o‘rnatilgan bo‘ladi va quruq elektrofiltrlar 
bo‘lmaydi. Ammo mishyak va selen tutmagan tabiiy oltingugurt 
ishlatilganda bu sxema deyarli to‘la o‘zgaradi. Bu holatda kuyundi 
gazlarini maxsus tozalash talab etilmaydi va shu sababli uning 
sovutilishi va yuvilishi shart emasdir. 
1.36-rasmda tabiiy oltingugurtdan sulfat kislota ishlab chiqarish 
sxemasi tasvirlangan. Oltingugurt osti suv bug‘i o‘tadigan po‘lat 
quvurlardan panjara hosil qilingan bunker-suqlantirgichga kelib tushadi. 
Panjaralarda oltingugurt suyuqlanadi va tindirgich 4 ga oqib tushadi, u 
yerda suyuq oltingugurtdagi muallaq qo‘shimchalar tozalanadi. So‘ngra 
oltingugurt nasoslar bilan filtr 5 orqali yig‘gich 6 ga uzatiladi, u yerdagi 
nasos uni pech 7 ning forsunkasiga yo‘naltiradi. Ortiqcha toza 
oltingugurt yig‘gich 6 dan tindirgich 4 ga oqib tushadi. 
Yondirish jarayoni uchun kerakli havo quritish minorasi 1 tomchi 
ushlagich 2 lardan o‘tib pech 7 va kontakt jihozi 10 ga purkaladi. 
Oltingugurtni 
yondirish 
uchun 
pech 
silindrik 
ko‘rinishdagi 

---

81 
himoyalangan jihoz bo‘lib, undagi yuttirish qozoni (bug‘latgich) 8 va 
bug‘li qizdirgich 9 uning oxiri hisoblanadi. 
1.36-rasm. Tabiiy oltingugurtdan sulfat kislota ishlab chiqarish sxemasi: 
1-quritish minorasi; 2-tomchi ushlagich; 3-havo purkagich; 4-tindirgich; 5-filtr; 6-toza 
oltingugurt yig‘gichi; 7-pech; 8-bug‘latgich; 9-bug‘li isitgich; 10-kontakt jihozi (kontakt 
massaning I-V qatlamlari); 11-issiqlik almashtirgich; 12-angidridli sovutgich; 13-oleumli 
absorber; 14-monogidratli absorber; 15-tomchi ushlagich; 16-aylanma yig‘gichlar. 
Pechda hosil bo‘ladigan 1100-1200
O
C haroratdagi sulfit angidrid 
yuttirish qozonida 440-450
O
C gacha sovutiladi va besh qatlamli kontakt 
jihozining birinchi qatlam kontakt massasiga tushadi. Kontakt 
massasining birinchi qatlamida haroratni to‘g‘rilab turish uchun gazning 
bir qismi pechdan to‘g‘ridan to‘g‘ri kontakt jihoziga uzatiladi. Kontakt 
massa birinchi qatlamidan chiqadigan gaz bug‘li qizdirgich 9 ga, so‘ngra 
kontakt massaning ikkinchi qatlamiga keladi. Kontakt massaning 
birinchi va ikkinchi qatlami kontakt jihozining pastki qismida 
joylashgan. Kontakt massaning ikkinchi qatlamidan chiqadigan gaz 
birin-ketin issiqlik almashtirgich 11, kontakt massaning uchinchi va 
to‘rtinchi qatlamlaridan o‘tadi, undan so‘ng quritilgan atmosfera havosi 
kiritish orqali sovutiladi va so‘ngra kontakt massaning beshinchi 
qatlamiga kiradi. 
Kontakt jihozidan chiqadigan gaz angidridli sovutgich 12 da 
sovutiladi va oleumli 13 va monogidratli 14 absorberlardan iborat 
hamda tegishli qo‘shimcha jihozlari bo‘lgan absorbsiya bo‘linmasiga 
yuboriladi. 
Tabiiy oltingugurt tarkibida kerosin va bitumlar aralashmasi 
(flotareagent qoldiqlari) bo‘ladi, ular pechda yonganda suv bug‘i hosil 
qiladi. Oltingugurt tarkibida kerosin va bitumlar miqdori ko‘p bo‘lganda 
hosil bo‘ladigan suv bug‘ining miqdori belgilangan me’yordan ortib 
ketishi natijasida absorbsiya bo‘linmasida sulfat kislotali tuman hosil 
bo‘lishiga va kislotaning bir qismini chiqindi gazlari bilan yo‘qotilishiga 
olib keladi. 

---

82 
Sulfat angidrid absorbsiyasida tuman hosil bo‘lishini oldini olish 
uchun harorat sulfat kislota (98,3% li H
2
SO
4
) bilan sug‘oriladigan 
monogidratli absorberda jihozga kirishda 80-90
O
C va chiqishda 110-
120
O
C da ushlab turiladi. Haroratning ortishi bilan bug‘lanadigan sulfat 
kislota bug‘larining to‘yinishi kamayadi va tuman hosil bo‘lmaydi yoki 
uning miqdori anchagina kamayadi. 
Tabiiy 
oltingugurtdan 
sulfat 
kislota 
ishlab 
chiqarishning 
«Monsanto» (AQSH) va «Lurgi» (Germaniya) firmalari tomonidan 
yaratilgan sxemalari yuqoridagi bayon etilgan sxemadan ayrim 
texnologik tarmoqlar va jihozlarning joylashishi jihatdan farqlanadi 
(1.37-rasm). 
1.38-rasmda tasvirlangan sulfat kislota ishlab chiqarishning 
«Xemiko» sxemasi unchalik ko‘p ishlatilmasada, o‘zining soddaligi bilan 
ajralib turadi. Qattiq qo‘shimchalardan filtrlangan suyuqlantirilgan 
oltingugurt pech 4 ning forsunkasi bilan sachratiladi va ventilyator 3 
bilan uzatiladigan havo bilan aralashtirilib yondiriladi. Sulfit angidrid 
yuttirish qozoni 5 da sovutiladi va kontakt jihozi 6 ga keladi. Gaz 
haroratini pasaytirish uchun kontakt massaning birinchidan keyingi 
qatlamlariga sovuq atmosfera havosi qo‘shiladi. 
1.37-rasm. Oltingugurtdan sulfat kislota ishlab chiqarish sxemasi: 
a – «Monsanto» firmasi sxemasi: 1-havo purkagich; 2-quritish minorasi; 3-oltingugurtni 
yondirish pechi; 4-yuttirish qozonlari; 5-gaz filtri; 6-bug‘li qizdirgich; 7-kontakt jihozi; 8-
yuttirish qozonlaridan ta’minlanadigan suvli qizdirgich; 9-angidridli sovutgich; 10-oleumli 
absorber; 11-monogidratli absorber; 
b – «Lurgi» firmasi sxemasi: 1-5, 7, 8-a sxema bo‘yicha; 6-issiqlik almashtirgich; 9-havo 
qizdirgich; 10-monogidratli absorber. 

---

83 
Tarkibida sulfat angidrid tutgan kontakt jihozidan chiqadigan gazlar 
aralashmasi ikki kameradan iborat barbotajli absorber 7 ga yuboriladi. 
Birinchi kamerada gazlar aralashmasi sulfat kislota qatlami orqali o‘tadi 
va soviydi; bunda gazdagi sulfat angidrid va suv bug‘ining asosiy qismi 
kondensatsiyalanib sulfat kislotaga aylanadi. Ikkinchi kamerada gaz 
sulfat kislota ustidan o‘tish orqali qo‘shimcha sovutiladi; bunda qolgan 
sulfat kislota bug‘lari kondensatsiyalanadi va birinchi kameradan gaz 
bilan chiqadigan sulfat kislota tomchilarining bir qismi tutib qolinadi. 
1.38-rasm. Oltingugurtdan sulfat kislota ishlab chiqarishning «Xemiko» 
sxemasi: 
1-oltingugurtni suyuqlantirgich; 2-filtr; 3-ventilyator; 4-oltingugurtni yondirish pechi; 5-yuttirish 
qozoni; 6-kontakt jihozi; 7-absorber; 8-Venturi quvuri; 9-siklon; 10-mo‘rili quvur; 11-kislota 
sovutgich; 12-mahsulot kislotasini yig‘gich; 13-nasoslar; 14-kuchsiz kislotani yig‘gich; 15-suv 
yig‘gich. 
Absorberdan chiqadigan gaz Venturi quvuri 8 orqali siklon 9 ga 
yuboriladi. Venturi quvurida gaz yuqori tezlikda harakatlanadi va unga 
forsunkalar orqali sultirilgan sulfat kislota purkab turiladi. Gaz bilan 
suyuqlikning intensiv aralashishi natijasida sulfat kislota tomchilari 
yiriklashadi va siklon 9 da cho‘ktirilib kuchsiz kislota eritmasi olinadi. 
Siklondan chiqadigan gaz mo‘rili quvur 10 orqali atmosferaga chiqarib 
yuboriladi. 
Absorber 7 ning birinchi kamerasidan chiqadigan mahsulot 
sifatidagi 93-97% li kislota sovutgich 11 ga, so‘ngra yig‘gich 12 ga 
tushadi, u yerdan tayyor mahsulot omboriga yuboriladi. Absorber 7 ning 
ikkinchi kamerasida yig‘iladigan kislota birinchi kameraga oqib tushadi. 

---

84 
Agar kerak bo‘lsa uni yig‘gich 14 ga uzatiladi, u yerda suv bilan 
suyultiriladi va Venturi quvuri 8 va absorberning ikkinchi kamerasiga 
beriladi.