Ilmiy jurnal

№ 1, 2023 “PSIXOLOGIYA” ILMIY JURNAL * НАУЧНЫЙЖУРНАЛ * SCIENTIFIC JOURNAL
 
56 
tafakkurining yaqqolligi xotirasining kuchliligi, tafakkurning yorqinligi bilan boshqa yoshdagi bolalardan 
ajralib turadi.Maktab ta‘limiga tayyorlanayotgan bolaga diqqat nisbatan uzoq muddati va shartli barqaror 
bo‘ladi. Bola diqqatining xususiyatlari rolli va syujetli o‘yinlarda rasm chizish va qurish-yashash 
mashg‘ulotlarida loy hamda plastilindan o‘yinchoqlar tayyorlashda matematik amallarni yeshichda, hikoya 
tinglash va tuzishda ko‘rinadi. Bola o‘z diqqatini muayyan obyektga yo‘naltirish, to‘plash taqsimlash 
bo‘yicha ma‘lum darajada ko‘nikmaga ega bo‘lib o‘z diqqatini boshqarish va kerakli paytda to‘plashga 
intiladi. 
Adabiyotlar tahlili va metologiya. Xorijiy mamlakatlarda ham mental arifmetika sohasiga bo‘lgan 
qiziqish kundan kunga rivojlanib bormoqda. Stenford universitetidan Maykl Frank va Kaliforniya 
universitetidan Devid Barnerni Hindistonga borishga va mental arifmetikani o'qitish doirasida intellektual 
qobiliyat qanday rivojlanayotganini aniqlashga qaror qilishadi. Olimlarni hayratga solgan narsa shu 
bo‘ldiki, qanday qilib bir vaqtning o'zida bir qancha abakus toshlarini tasavvurda hisoblash edi. Chunki 
odam bir vaqtning o'zida bir-nechta narsani tasavvur qila olishi qiyin edi. O'quvchilar esa, 15 xonali 
abakusning 3-4 xonasida joylashgan toshlarni bemalol qo'shib-ayirishgan. Tadqiqotda yana bir jihatga 
e'tibor qaratilgan, mental hisoblash til xususiyatlari bilan juda kam bog'langan lekin miyaning sensomotor 
qismlari bilan yaxshigina bog'langan bo'ladi. Tadqiqotda qatnashgan o'quvchilarga she'r aytish bilan 
birgalikda hisoblash partada sodda barmoq harakatlarini bajarish kuzatilgan. Shu asnoda ko'p ustunli 
misollarni ishlash vazifasi berilgan. Tadqiqotchilarda shu narsa aniq bo‘ldiki, mental arifmetika 
mashg‘ulotlari bolalarda ikkala yarim sharlarning baravar ishlash funksiyasini bajaradi. 
Bolalarning bilimlar tizimini o‘zlashtirishga tushunchalarni qonuniyatarini noma‘lum belgisiga 
binoan o‘rganishlari tez-tez uchrab turadi va bu hol o‘quv materiallarini o‘zlashtirishi 
qiyinlashtiradi.Shuning uchun o‘quvchilarga tushunchani to‘g‘ri umumlashtirish usullarini o‘rgatish lozim. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning umumlashtirish faoliyatini rivojlantirish maqsadida amalga oshirilgan 
taqdiqotlardan o‘zlari mustaqil ravishda narsalarni muhim belgilalariga asosan umumlashtirish 
imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ularda mahalliy tushunchalar atamalar, tushunchalar miqdori keskin 
kamayadi. Boshlangʻich sinflardagi ta‘lim jarayonida ba‘zan hissiy-yaqqol yoki empirik umumlashtirish 
imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Narsa va hodisalarni guruhlarga ajratish va tasniflash lozim bo‘lib qolsa, 
ko‘pincha shu usullalardan ham foydalanish tavsiya qilinadi. Bayon etilganlardan boshlang‘ich sinf 
o‘quvchilari ta‘lim jarayonida turli umumlashtirish va mavhumlashtirish usullaridan foydalanish ma‘lum 
bo‘ladi. Ularning mavhumlashtirish va umumlashtirish faoliyati to‘rtinchi sinfgacha asta-sekin 
murakkablashib miqdori va sifati jihatdan o‘zgarib boradi. Shunday qilib, maxsus tashkil etilgan 
mavhumlashtirish va umumlashtirish usulalarini o‘rgatish bolalar taffakurining rivojlanishi maktab 
yoshidagi o‘quvchilarning taffakuri, mantiqiy fikrlash, mulohaza yuritish, hukm va xulosa chiqarish, 
taqqoslash, tahlil qilishning turli usullarini qo‘llashdek o‘ziga xos xususiyatlari bilan maktabgacha 
yoshdagi bolalardan va o‘smirlar tafakuridan keskin farq qiladi. Bolalar taffakurida yaqqol obrazlarga 
suyanib mulohaza yuritish, ya‘ni yaqqol taffakur muhim taffakurdan ma‘lum darajada ustun turadi. Va 
ularning taffakuri yosh xususiyatiga mutlaqo mosligini ko‘rsatadi. Ta‘lim jarayonida taffakur 
operatsiyalarini mustaqil fikrlashni o`rgatish boshlang`ich sinf o‘quvchilariga mental arifmetika 
mashg‘ulotlarini o‘rgatish orqali rivojlanadi. 
Biz ko‘rib o‘tayotgan aqliy rivojlanish muammolarini yechishda mental arifmetika 
mashg‘ulotlarining ahamiyati yildan yilga oshib bormoqda. Mental arifmetika fanining tarixiga nazar 
tashlaydigan bo‘lsak, bu fan taxminan 5 ming yil oldin Qadimgi Yunoniston va Mesopotamiyada paydo 
bo‘lgan. Aynan o'sha paytda miyaning ikkala yarim sharining rivojlanishini rag'batlantiradigan, xotira, 
diqqat va aqliy hisoblashni ajoyib natijalarga erishishga imkon beradigan usul sifatida paydo bo'ldi.
Mental arifmetikaning rivojlanishining svilizatsiya darajasi Osiyo mamlakatlarida kuzatildi. Abakus va 
mental arifmetika qadimgi Xitoyda muhim svilizatsiya yutugʻidir. Mental arifmetika Xitoyda rivojlangan 
bo‘lsa-da, Yaponiyadagi rivojlanish mental arifmetikaning yuqori cho‘qqisiga erishdi. Yaponlar aql-
idrokni rivojlantiruvchi mashg‘ulotni xitoyliklardan o‘zlashtirib olib o‘zlarining hisoblash sanoq 
sistemalarini ishlab chiqqanlar. Bu usul odamlar tez va to'g'ri hisoblashni o'rganishlari uchun ixtiro 
qilingan eng muhim vositadir. Mental arifmetika mashg‘ulotlarida abakus deb nomlangan maxsus hisob 
tizimidan keng qo‘llaniladi. Aytishimiz mumkinki, abakus zamonaviy kalkulyatorning asoschisidir. Faqat 
kalkulyator aql-idrokni rivojlantirmaydi va odamni o'ylashga majbur qilmaydi, lekin abakus shunday 
yaratilganki, u bilan hisoblash qobiliyati miyani mashq qiladi, ikkala yarim sharlar, ijodkorlik va aql 
o'rtasidagi asabiy aloqalarni rivojlantiradi. 
Ta'limning butun tarixi davomida o'rganish psixologiyasining markaziy muammosi - ta'lim va 
rivojlanish o'rtasidagi munosabatlar muammosi bo‘lib kelmoqda. Bolalarning kognitiv rivojlanishida 
ta'limning o'rni haqidagi savolga javoban, olimlarning fikrlari ikkita asosiy yo'nalishga bo'linadi: 
https://buxdu.uz

---