Iqtisodiy tahlil metodi va uning xususiyatlari

Kvartal I II III IV
Tushum xi, so‘m 587612 630544 691406 601417
xi ning har bir qiymatidan 587612 ni ayirib tashlash, keyin esa
“qoldiq”lar bo‘yicha o‘rtachani hisoblash mumkin:
0 42932 103794 13805
(0+42932+103794+13805) / 4 = 40133 so‘m.
Izlanayotgan kvartalda sotishning o‘rtacha miqdori quyidagiga
teng bo‘ladi:
X = 40133+587612 = 627745 so‘m.
o‘rtacha arifmetikdan tashqari o‘rtacha miqdorlarning boshqa
shakllari ham qo‘llaniladi. Birinchi navbatda bu o‘rtacha geometrik
bo‘lib, u miqdorni emas, balki miqdorlarning individual qiymatlari
ko‘paytmasini o‘zgarmas saqlashga imkon beradi:
n
geom n X x * x *...x 1 2 =
.
O‘rtacha geometrik asosan o‘sish sur’atini o‘rganishda keng
qo‘llaniladi.
Misol, 2016 yilning to‘rt kvartali davomida korxona mahsulot
ishlab chiqarishida foydalanilgan xomashyo narxining o‘sish sur’ati har
xil bo‘lgan. Yilning to‘rt kvartali uchun ma’lumotlar bo‘yicha yil
uchun o‘rtacha kvartallik narx o‘sish sur’atini topish talab qilinadi.
Kvartal I II III IV
O‘sish sur’ati 1,05 1,09 2,01 1,56
Narx o‘sish sur’ati quyidagini tashkil qilgan: 1,05·1,09·2,01·1,56 =
3,59
Agar o‘rtacha o‘sish sur’atini hisoblash uchun o‘rtacha arifmetik
formulasidan foydalanilsa, yillik o‘sish sur’ati o‘rtacha 1,43 martani
tashkil qilganligini ko‘ramiz:
(1,05+1,09+2,01+1,56)/4 = 1,43.
Olingan qiymat o‘sish sur’atining haqiqiy manzarasini berishi
ehtimoldan uzoq, chunki agar har kvartalda narxlar 1,43 marta oshgan,
deb taxmin qilinsa, u holda yillik o‘sish sur’ati 4,15 martani tashkil
qilishi lozim:
1,43*1,43*1,43*1,43 = 4,15 marta.
Bunday qarama-qarshilik yuzaga kelmasligi uchun bir yilda
o‘rtacha kvartallik narx o‘sish sur’atini hisoblash uchun o‘rtacha
geometrik formulasidan foydalanish talab qilinadi:
4 1,05•1,09 • 2,01•1,56 = 1,38
Iqtisodiy tahlilda o‘rtacha xronologik usul ham keng qo‘llaniladi.
Korxonalarni tavsiflash uchun oraliq va oniy ko‘rsatkichlar
qo‘llaniladi. Birinchisiga misol sifatida tovar aylanmasi, foyda,
qandaydir davr uchun tushumlar hajmi; ikkinchisiga esa – muayyan
sana uchun zaxiralar, asosiy mablag‘lar va ishlovchilar soni haqida
ma’lumotlarni keltirish mumkin. Oraliq ko‘rsatkichlarni
o‘rtachalashtirish uchun ko‘pincha o‘rtacha arifmetik formulasi
qo‘llanilsa, oniy ko‘rsatkichlarni o‘rtachalashtirish uchun aynan
o‘rtacha xronologik formulasidan foydalaniladi. Agar X1,…,Xn oniy
ko‘rsatkichlar qatori berilgan bo‘lsa, u holda mazkur qator uchun
o‘rtacha xronologik Sch quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
Sch = (X1/2+X2+...+Xn-1+Xn/2)/ n-1
Misol, 2016 yildagi do‘konda tovar zaxirasining o‘rtacha
miqdorini topish talab qilinadi, agar har bir kvartal boshi uchun
zaxiralar haqida quyidagi ma’lumotlar mavjud bo‘lsa (ming so‘m):