Iqtisodiy tarix faniga kirish

Amir Temur bu ishlar haqida yana quyidagilarni yozgan: 
“Qaysi amirga tiyul berilar ekan, uni uch yilgacha o‘z holiga 
qo‘ysinlar. Uch yil o‘tgandan so‘ng uni tekshirib ko‘rsinlar. Agar 
mamlakat obod, raiyat rozi ekan, shu holicha qoldirsinlar. Agar 
ahvol bunga xilof ravishda bo‘lsa, ul viloyat holisa (davlat ixti-
yoridagi barcha soliqlardan ozod etilgan yer-suv)ga o‘tkazilib, 
uch yilgacha o‘sha jog‘irdorga ulufa berilmasin”. 
Sohibqiron mamlakatlarni fath etish bilan birga, to‘plangan 
mol-dunyoni, olinadigan boj soliqlarini xayrli maqsadlar uchun 
sarf qilgan: “To‘plangan xazinadagi naqd pul va qimmatbaho 
26

---

2-MAVZU. QADIMGI DUNYO IQTISODIYOTINING RIVOJI 
buyumlarni sipohlarga taqsimlab berdim. Qo‘shinga yetarli dara-
jada ozuqa berdim”, degan edi. Piri Amir Shamsiddin Kulol haqi-
da: “Ular menga Xorazmga borishimni maslahat berdilar. Agar 
g‘alaba qozonsam, Samarqandning bir yillik xirojini ularga nazr 
qilishga qaror qildim”, - deydi. 
XIROJ 
Ma’lumki, xiroj yer solig‘i uchun va umuman daromad solig‘i 
uchun qo‘llanilgan. Xiroj ayrim hollarda daromadning uchdan 
birini tashkil etgan. Shuningdek, xirojni “mol” deb ham atashgan. 
“Raiyatga haq-nohaq jarimalar soluvchi vazir saltanatni buzadi”, -
degan edi sohibqiron. 
Muruvvatli jahongir: 
“Kimki mening xizmatimni qilgan bo‘lsa, xizmat haqini ado et-
dim. Farzandlar, qarindoshlar, oshna-og‘aynilar, qo‘ni-qo‘shnilar 
va men bilan bir vaqtlar do‘stlik qilgan barcha odamlarni dav-
latu ne’mat martabasiga erishganimda unutmadim, molu mulk va 
naqd pul bilan haqlarini ado etdim”,-deydi. Shuningdek, u amirlar 
va sipohiylarni martaba va unvonlar, zaru zarvarlar bilan xushnud 
etgan, bazmlarda o‘z yonidan joy bergan, xullas, ularning jang 
vaqtidagi qahramonliklarini hech vaqt unutmagan. 
Sohibqiron hayr-ehson ishlari bilan odamlarning ko‘nglini ol-
gan. Sipoh va raiyatga bir ko‘z bilan qarab, bahodirlar, dovyurak-
larga maxsus faxriy o‘tova (bosh kiyimiga taqiladigan qimmatbaho 
toshlar bilan bezatilgan ziynatli belgi), kamar va tarkash (sadoq -
o‘qdon) taqdim etib, martabalarini yanada yuqori ko‘tartirdi. Har 
el va har mamlakatning ulug‘larini, boshliq-oqsoqollarini qadr-
ladi. Ularga sovg‘a-salomlar berib, xizmatlaridan foydalandi. Si-
pohiylarni hamisha jangda tayyor turishlari uchun oylik haqlarini 
so‘rattirmay, vaqtida bergan. Sarmoyasi qo‘lidan chiqib ketgan 
savdogarga o‘z sarmoyasini qaytadan tiklab olishi uchun xazina-
dan yetarli miqdorda oltin berilgan. 
U vaqtlarda bozor ahlidan soliq olish qal’a boshlig‘i zimmasi-
ga yuklangan. Soliq olish Qur’oni karim ta’limotiga muvofiq edi. 
Hadis va “Hidoya” kitoblarida bu to‘g‘rida to‘la ma’lumotlar beril-
gan. Hech bir shahar va qishloqqa odamlardan sari shumor (jon 
boshidan olinadigan soliq) va xonashumor (har bir xonadondan 
olinadigan soliq) olinmagan. Raiyatdan mol-xiroj yig‘ishda ularni 
27

---

og‘ir ahvolga solishdan yoki mamlakatni qashshoqlikka tushirib 
qo‘yishdan saqlanilgan. 
Amir Temur “Raiyatni xonavayron qilish davlat xazinasining 
kambag‘allashishiga olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa 
sipohning tarqalib ketishiga sabab bo‘ladi. Sipohning tarqoqligi 
esa, o‘z navbatida saltanatning kuchsizlanishiga olib boradi. Fath 
etilgan yerlik fuqaro azaldan berib kelingan xiroj miqdoridan rozi 
bo‘lsa, ularning roziligi bilan ish ko‘rsinlar. Xirojni ekindan olingan 
hosilga va yerning unumdorligiga qarab yig‘sinlar. Fath etilgan 
har bir mamlakatning mol-mulkini, buyumlarini talon-tarojdan 
saqlasinlar. O‘sha mamlakatdan tushgan o‘lja mollarni hisob-ki-
tob qilsinlar”. 
Yevropadan ancha ilgari bu davlatda budjet tushunchasi 
bo‘lgan. Davlat xazinasi, kirim, chiqim, hisob-kitob qat’iy olib 
borilgan, taftish yo‘lga qo‘yilgan edi. Buning uchun ma’lum mas’ul 
shaxslar ajratilgan va doim hisob berib borganlar. 
A.Temurning davlat va iqtisodiyot sohasidagi asosiy fikrlari 
“Temur tuzuklari”da to‘la bayon etilgan. Tuzuklar Amir Temurning 
1342-1405 yillar oralig‘idagi faoliyatini aks ettiradi va ikki qism-
dan iborat. 
Birinchi qismda asosan yagona davlat barpo etish, uni mustah-
kamlash, qo‘shni yurt va mamlakatlarni zabt etish masalalari yor-
itilgan bo‘lsa, ikkinchi qismda sohibqiron nomidan aytilgan o‘ziga 
xos vasiyat, pand-nasihat, turli sohalar, shu jumladan ijtimoiy-
iqtisodiyotga oid fikr-mulohazalar keltirilgan. 
A.Temur mamlakatda gadoylar bo‘lmasligi kerak, degan qoida-
ga amal qilgan va uning yo‘lini ham belgilab bergan. Gadoylar-
ning barchasi to‘plangan va ularga bir yillik kerakli yemish, kiyim-
kechak berilgan, ular biror foydali ish bilan shug‘ullanishga jalb 
etilgan. Odatda, ko‘pchilik gadoylikni tark etib, biror faoliyat bilan 
kun ko‘rgan. Gadoylikni tark etmaganlar qul qilib sotilgan yoki 
mamlakatdan chiqarib yuborilgan. 
2.1.4. Shohruh Mirzo va Mirzo Ulug‘bek davridagi iqtisodiy 
islohotlar
A.Temur vafotidan keyin Shohruh va Ulug‘bek (1394-1449 yy.) 
podsholigi (1409-1449 yy.) davrida iqtisodiyot yaxshi rivojlandi. 
Ayniqsa qo‘shni mamlakatlar bilan savdo-sotiq munosabatlari 
o‘sdi. Bu Movarounnahrda (arabcha “daryo ortidagi” (mamlakat) 
degani) 1428 yilda Ulug‘bek tomonidan o‘tkazilgan pul islohoti 
28

---