Iqtisodiy tarix faniga kirish

2.1.1. ”Buyuk ipak yo‘li”ning Markaziy Osiyoda iqtisodiy 
munosabatlar rivojlanishidagi o‘rni 
Xitoyning Tinch okeani bilan Hindiston, Markaziy Osiyo, Yaqin 
Sharq, Yevropa davlatlarini bog‘lovchi qadimgi savdo yo‘li – Buyuk 
ipak yo‘lidir. Bu yo‘l orqali asosan ipak eksport qilinganligi sababli 
“Ipak yo‘li” nomi bilan shuhrat qozongan. Bu yo‘l m.a. II asrdan to 
milodiy XV asrgacha, suv yo‘llari rivojlanguncha Xitoy, Hindiston, 
Markaziy Osiyo, Eron, Yaqin Sharq hamda O‘rta yer dengiz mam-
lakatlari o‘rtasidagi savdo-sotiq va madaniy aloqalarning rivojida 
muhim rol o‘ynagan. 
Manbalarga qaraganda, Sariq dengiz qirg‘oqlaridan Xuanxe 
daryosidagi Sian shahridan boshlangan dastlabki yo‘l Lanchjou 
orqali Dunxuanga kelgan (Xutan), u yerda ikkiga ajralib, biri shi-
moli-g‘arbga ikkinchisi janubi-sharqqa yo‘nalgan. Karvon yo‘lining 
umumiy uzunligi 12 ming chaqirim atrofida bo‘lgan. Nemis tarix-
chisi K.Rixtgofen 1887 yil ushbu yo‘nalishga ilk bor “Buyuk ipak 
yo‘li” degan nisbat beradi va bu ibora muammolaga kiritiladi. 
18

---

2-MAVZU. QADIMGI DUNYO IQTISODIYOTINING RIVOJI 
Shimoliy yo‘l Turfon orqali Tarim vohasiga va bu yerdan 
qashg‘ar, Dovon (Farg‘ona vodiysi)ga borgan. U yerdan So‘g‘dning 
markazi Samarqand va Marg‘iyona (Marv)ga yo‘nalgan. Ipak yo‘li 
Farg‘ona vodiysida yana juft tarmoqqa bo‘lingan. Janubiy qismi 
O‘zgandan O‘sh, Quva, Marg‘ilon, Qo‘qon orqali Xo‘jand, Samar-
qand, Buxoro sari uzaygan. Keyingisi Axsi (Andijon) va Qamchiq 
dovonidan o‘tib, Iloq vohasi hamda Toshkent tarafga yetgan. De-
mak, Qamchiq tarixiy yo‘lning uzviy bo‘lagi hisoblangan. Bu yo‘l 
mohiyat-e’tibori bilan Sharq va G‘arbni turli jabhalarda bog‘lovchi 
yo‘ldir (savdo-sotiq, diplomatiya, madaniyat va boshqalar). 
Shu karvon yo‘l orqali Xitoydan ipak, Xitoyga esa har xil gaz-
lamalar, gilam va poloslar, oyna, metall, zeb-ziynat buyumlari, 
qimmatbaho tosh va dorivorlar keltirilgan. Baqtriya va Dovon 
(Farg‘ona)dan ot va tuyalar olib borilgan. XV-XVI asrlardan bu 
yo‘lning ahamiyati ancha pasaydi, ammo Markaziy Osiyo res-
publikalarining siyosiy mustaqillikka erishuvi tufayli bu yo‘lni 
yanada jonlantirishga katta ehtiyoj tug‘ildi. Xitoy, Qirg‘iziston, 
O‘zbekiston, Turkmaniston, Kaspiy dengizi orqali Ozarbayjon, 
Gruziya, Qora dengizga chiquvchi. undan Yevropa (Parij, Rotter-
dam)ga yetkazuvchi savdo yo‘li amal qilib turibdi. 
Markaziy Osiyoga, xususan, hozirgi O‘zbekiston hududiga 
qiziqish avvaldan ma’lum va bu har tomonlama (siyosiy, iqtisodiy 
jihatdan) ahamiyatli bo‘lgan. Tarixiy va hozirgi ma’lumotlarga 
ko‘ra, bu hudud yer, suv, iqlim, tabiati, geografik o‘rni, qazilma 
boyliklari, hayvonot dunyosi jihatidan ajralib turgan. Aholining 
mehnatsevarligi, mirishkorligi, bunyodkorligi, kasb-hunarga mehr 
qo‘yganligi va ijodkorligi muhim ahamiyatga ega. 
Hudud zaminida turli-tuman boyliklar, ayniqsa oltin, kumush, 
boshqa rangli metallar va javohirlarning mavjudligi va serobligi 
shu soha hunarmandchiligi rivojida hal qiluvchidir. Ayniqsa oltin 
ajnabiylarni magnit kabi tortganligi aniq. 
Bu o‘lka eksport potensialida oltin, kumush va undan qilingan 
zebu-ziynatlar, zargarlik buyumlari, sifatli po‘lat olish va undan 
yasalgan asbob-uskunalar, ayniqsa, qilich, qalqon va boshqa har-
biy asbob-anjomlar, ipakdan to‘qilgan xon atlas va boshqa nafis 
matolar, ajoyib ko‘rinishli qorako‘l terisi va undan tikilgan buyum-
lar xaridorgir bo‘lgan. 
19

---

Markaziy Osiyo donishmandlarining kitoblari, diniy va ilmiy 
asarlar hammani qiziqtirgan. Kitob yozish (hattotlar) san’ati ham 
yuqori bo‘lgan. Miniatyura san’ati yuqori darajada edi. 
Shu sababli bilim, ilm makoni bo‘lgan kitob savdo-sotig‘i 
yetakchi o‘rinni egallagan. Hozirgi davrda ko‘plab taniqli muta-
fakkirlarimizning asarlari xorij davlat va shaxsiy kutubxonalaridan 
topilmoqda va o‘z vatani, O‘zbekistonga qaytarilmoqda. Bu fakt 
shundan dalolat beradiki, o‘z davrida kitob savdosi Buyuk ipak 
yo‘lining asosiy faoliyatidan biri bo‘lgan, demak, bu yerdan chet-
ga ko‘plab ilm va san’at asarlari chiqarilgan. 
Mamlakatimizda dunyodagi eng yaxshi ot zotlari bo‘lganligi 
ma’lum, xalq dostonlarida uchqur, ziyrak tulporlar haqidagi rivo-
yatlar haqiqatga juda yaqin. Masalan, Xitoy elchisidan uni qanday 
tuhfa qiziqtirishini so‘ralganda, ot olishni afzal ko‘rgan. Otlar xalq 
xo‘jaligining barcha tarmoqlarida, harbiy xizmatda, transport vo-
sitasi sifatida, uloq chopish, chovgan o‘ynash, zeb-ziynat sifatida 
nihoyatda qadrlangan. Shu sababli, mazkur hudud otlar eksporti-
da yetakchi o‘rinni egallagan. 
Qishloq xo‘jaligida paxta yetishtirish va paxtadan olinadigan 
mahsulot asosiy o‘rinda turgan. Polizchilik (ayniqsa, qovunchilik), 
bog‘dorchilik (uzum) yaxshi rivojlangan. Agar bizga ipak yetishti-
rish Xitoydan kirib kelgan bo‘lsa, xitoyliklar bizdan zotli otlar sotib 
olgan, uzum va beda yetishtirishni o‘rganishgan. 
O‘zbekiston hududida qorako‘l teri beradigan qo‘ylar parvari-
shi muhimdir. Ularning terisi bilan savdo qilish muhim ahamiyat 
kasb etgan. 
Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, bir karvonda 500-1000 taga-
cha odam, ot, tuya, boshqa ulovlar, savdogarlar bilan birga dip-
lomatlar, elchilar, xajga boruvchilar, harbiy qo‘riqchilar bo‘lgan. 
Butun yo‘l boshidan-oxirigacha 120-150 kun davomida bosib 
o‘tilgan.