Islom ensiklopediyasi
Download 5.13 Kb. Pdf ko'rish
|
|
www.ziyouz.com kutubxonasi 234 uchun zarur bo‘lgan omillar; 2) insonning o‘sha ishni amalga oshirish uchun yo‘nalishi. Inson ayni ushbu ikkinchi narsa, ya’ni ishni amalga oshirish uchun yo‘nalishi tufayli iroda va ixtiyor egasi hisoblanadi va ana shu irodasi, ixtiyori uchungina javobgar bo‘ladi. Tashqi omillarni yaratish va vujudga keltirishda uning daxli yo‘q. "Qadar" so‘zi o‘lchov ma’nosini anglatadi. Islom aqidasida esa, Alloh taolo azalda o‘z ilmi va irodasi ila har bir narsani o‘lchovli qilib qo‘yganiga e’tiqod qilishni bildiradi. Ammo, ushbu oddiy tushunchaning buzib ko‘rsatilishi oqibatida, Q. va Q. aqidasiga turli noto‘g‘ri tushunchalar aralashib ketgan. Zamon o‘tishi bilan, turli omillar sababli islomiy tushunchalarga har xil buzuq fikrlar, bid’at-xurofotlar aralashib ketgan. O’sha islomiy tushunchalar ichida eng ko‘p buzilgani, hatto teskari ma’noga aylanib ketay degani, Q. va Q. tushunchasidir. Aslida esa, bu aqida juda sof va oson tushuniladi. Har bir narsa Alloh taoloning xohishi, ilmi, qazoi qadari ila joriy bo‘ladi. Allohning xohishi hamma xohishlardan g‘olib. Allohning irodasi hamma irodalarda aks etgandir. Allohning qazosi hamma hiylalardan g‘olib kelgandir. U zot xohlagan narsasini qiladi. U zot zinhor zolim emasdir. Har bir yomonlik va zulmdan muqaddasdir. U zot qilgan ishidan so‘ralmas, ular so‘ralurlar. U zot har bir aybu nuqsondan pokdir. Qazodan murod shar’iy qazosi emas, borliq qazosidir. Qazo, iroda, amr, izn, kitob, hukm, harom qilish va kalimotlarning har biri 2 qismdan iboratdir: 1) Kavniy; 2) Shar’iy. Bu 2 qism ham Qur’oni karimda zikr etilgandir. Allohning qazosini hech bir zot rad qila olmas. Allohning hukmini hech kim ortga sura olmas. Allohning amriga hech kim g‘olib kela olmas. Balki, U zotning O’zi g‘olibdir. U zot yakka-yu yagonadir, qahhordir. Xohlaganicha xukm qiladir. Hamma o‘zi xalq qilingan narsaga muyassardir. Amallar - nihoyasiga qarab e’tiborlidir. Baxtiyor - Allohning qazosi ila baxtli bo‘lgandir. Baxtsiz - Allohning qazosi ila baxtsiz bo‘lgandir. Alloh har bir odamga O’zi azaldan o‘sha odam yaratilganidan keyin qilishini bilgan ish va amallarni oson qilib qo‘yadi. Amallarnin e’tibori oxiriga qarab bo‘ladi. Ya’ni hayotining oxirida ahli jannatlarnin amalini qilgan bo‘lsa, axli jannatlardan bo‘ladi. Agar ahdi do‘zaxning amalini qilgin bo‘lsa, ahli do‘zahdan bo‘ladi. Nekbaxtlik ham badbaxtlik ham Allohning inson bu dunyoga kelganidan so‘ng qiladigan amallarini bilishi asosida, "Allohning qazosi" bilan bo‘ladi. Qadar - yaxshilik va yomonlikni, musibat va rahmatni, xursandchilik va xafalikni, o‘lim va hayotni, kufr va imonni, boylik va kambag‘allikni, hidoyat va zalolatni hamda boshqa hamma narsalarni Alloh tomonidan tayin qilishdir. Bu taqdirning hikmatini Allohdan boshqa hech kim bilmaydi. Qadarga imon keltirish - insonga keladigan borliqdagi mavjud yoki oxiratda bo‘ladigan har bir narsa Allohning takdiri, ilmi irodasi va belgilashi bilan bo‘lishiga imon keltirishdan iboratdir. Ahli sunna val jamoaning aqidasi, har bir narsa Allohning Q. va Q.i bilan bo‘lishidir. Alloh bandalar amallarini xalq qilishidir. QAZO NAMOZI - o‘z vaqtida o‘qiy olmay keyin o‘qilgan namoz. Q. n.ni o‘qiydigan kimsa azon aytmaydi, ammo takbir - iqomat aytadi Lekin, qazo namozlarida faqat farz o‘qiladi Xufton namozidagi vitr namozi ham qazo sifatida o‘qiladi. 1 kunning 5 vaqt namozi qazo bo‘lgan bo‘lsa ularni bomdod namozidan boshlab xufton namozigacha o‘z tartibi bilan qazosi o‘qiladi QALANDAR - tasavvuf yo‘liga kirib darbadarlik va xayr-ehson bilan kun kechiruvchi kishi. Q. istilohi so’fiylarning asarlarida zikru samo’ orqali Allohga ruhan yaqinlashib, faqru fanoga va haqiqatga erishish maqsadida o‘z jismini va qalbini poklashga intilgan darvishlarga nisbatan qo‘llanilgan. Q. muayyan jamoa (suluk)ga birlashib, uning Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 235 ta’limotini targ‘ib etgan, o‘z murshidi (shayx, eshon yoki piri)ning ko‘rsatmalarini bajarishi shart hisoblangan. Urta Osiyoda Qlarning faoliyati bilan boshiq qalandarxona va xonaqoxlar mavjud bo‘lgan. QALANDARLIK - so’fiylik-zohidlik harakati. Malomatishshr zoxddlik maktabining goyalari ta’sirida yuzaga kelgan. Keyinchalik tsarbadar-gado darvishlar birodarligi (tariqati) ham Q. deb atalgan. Q. Xurosonda va O’rta Osiyoda 11 -a. boshlarida yuzaga kelib, dastlab aniq tashkiliy tuzilmaga ega bo‘lmay, tarafdorlari kam edi. Keyinchalik ommalashib, sharkda Fargonadan tortib, g‘arbda Iroq va Shom (Suriya)ga qadar keng tarqalgan. Naqshbandiylik, yassaviylik, kubroviylik Q.ning mashhur suluklari hisoblangan. Q. suluklarining ga’siri Pokiston, Hindiston, Indoneziya, Eron va Afrikaning ayrim mamlakatlarida hozir qam seziladi. QALB, yurak, dil- ilohiyot va tasavvuf tushunchasi. Qur’oni karimda "Q." so‘zi 133 marta uchraydi. Q. insonning diniy qaqiqatlarni anglab oladigan, imon va taqvodorlik xislatlari jo bo‘lgan a’zosi sifatida tavsiflanadi. Qur’onga ko‘ra, Alloh gunoxkor, imonsiz, zolim kimsalarning Q.ini muhrlab qo‘yadi (10:74/75; 7:101/, ularni o‘z marhamatidan, haqiqatni bilishdan mahrum etib, do‘zax azobiga mahkum qiladi. Tustariy, Balxiy, Nuriy, Termiziy, Razoliy kabi allomalar fikricha, Q. inson ichidagi ilohiy sir bo‘lib, shu tufayli inson hatto farishtalardan ham yuqori turadi; Q. Alloh bilan inson muomala qilib turadigan joydir; Q. narsalarning tub mohiyatini ko‘ra oladi; xudojo‘ylar Q.i billur singari tiniq, gunoxkorlar Q.i esa, aksincha, zang bosgan (83:14) va u haqiqatdan yiroqdir. Q. inson xatti-xarakatlarini aks ettiruvchi ko‘zgu bo‘lib, savob amallar uni nurga to‘ldiradi, yomon amaplar esa, aksincha, xiralashtiradi. So’fiy o‘z Q.ini "yumshatib", ilohiy bilimlarni o‘zlashtirish uchun o‘zini tayyorlab borishi, dunyoviy istaklardan voz kechishi zarur. Q. tushunchasi zikr bilan chambarchas bog‘likdir. Zikrda til bilan birga insonning barcha a’zolari qatnashadi, Q. esa, ular ichida eng muhimi sanaladi. Zikr tufayli Alloh so’fiyning Q.idan joy olib, bajaradigan barcha amallarining birdan-bir sababi va harakatlantiruvchi kuchiga aylana boradi. QARMATLAR - ismoiliylarning asosiy shohobchalaridan biri tarafdorlari. Q. harakati 9-a. oxirida Jan. Iroqda vujudga kelgan, Suriya va Yamanga tarqalgan, dehqonlar, ko‘chmanchi badaviylar va hunarmandlardan tashkil topgan. Harakat o‘z nomini uning rahbari va tashkilotchisi Hamdon ibn al-Ash’asning laqabi Qarmat (yoxud Qarmatuya, Qirmit)dan olgan. Uning ma’nosi manbalarda turlicha ("kalta oyoq", "qizil ko‘z" va b.) izoxdangan. Biroq, Hamdongacha ham Qarmatiya nomi bor edi, bu esa, Hamdon o‘z laqabini o‘sha davrda mavjud bo‘lgan shialikning biron-bir tashkiloti nomidan olgan deb hisoblashga asos bo‘ladi. Ular abbosiylar xalifaligiga qarshi qo‘zg‘olonlarga boshchilik qilgan. Q. yerga jamoa egaligini, umumiy (qullardan tashqari) tenglik g‘oyalarini targ‘ib etishgan. Ular islom marosimlarini bajarmagan, shariat qoidalarini tan olmagan, ularda masjidlar bo‘lmagan. Q. musulmonlarning ziyoratgohlari (mas., Ka’ba va u yerdagi "qora tosh" - hajar al-asvad)ni bid’at deb hisoblagan. 899 y. Q. Bahraynni bosib olib, al- Aqsoda (Sharqiy Arabiston) o‘z davlatini tuzgan, bu davlat 11-a. oxirigacha mavjud bo‘lgan. 930 y. haj vaqtida Q. Makkaga hujum qilib, uni talon-toroj etishgan, hajga borganlarni o‘ldirishgan, bir qismini qul qilishgan, u yerdagi "Qora tosh"ni parchalab, o‘lja qilib olib ketishgan (20 yildan so‘ng qaytarilgan). Bu hol keng xalq ommasini Q.dan Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 236 chetlashtirgan. 11-a. oxiri -12-a. boshlarida Iroq va Eronda ularga qarshi shiddatli kurash boshlangan va Q. harakati bostirilgan. Keyinchalik Q. ismoiliylarning boshqa oqimlariga qo‘shilib, yo‘qolib ketgan. QASOS (arab. birovning qilgan ishiga o‘xshash ish qilish. Birov yurib o‘tgan yo‘ldan izma-iz yurish) - qasddan odam o‘ldirganni ham, o‘zi qanday qilib o‘ldirgan bo‘lsa, shunday qilib o‘ldirish. Q. olish islomdan oldingi johiliyat davrida ham bo‘lgan, ammo, ularda adolatsiz ravishda, tarafkashlik ruhida bo‘lgan. Misol uchun, "Ular bizdan 1 kishini o‘ldirsa, biz ulardan 10 tasini o‘ldirib Q. olamiz, ular bizning qulimizni o‘ldiribdi, biz ulardan hur kishini o‘ddirib Q. olamiz, ular bizdan ayol kishini o‘ldiribdi, biz ulardan erkak kishini o‘ldirib o‘ch olamiz", qabilida edi. Qur’onda Alloh taolo Q. olishda adolat bo‘lishini, haddan oshmaslikni uqtirib: "Ey imon keltirganlar! Sizga o‘ldirilganlar uchun Q. farz qilindi: hurga-hur, qulga-qul, ayolga-ayol. Kimga o‘z birodaridan bir narsa afv qilinsa, bas, yaxshilik ila so‘ralsin va ado etish ham yaxshilikcha bo‘lsin. Bu Robbingazdan yengillik va rahmatdir. Undan keyin kim dushmanlik qilsa, unga alamli azob bor", degan (2:178). Ya’ni, qasddan odam o‘ldirganlardan Q. olish farz qilindi. Lekin oyati karimaga binoan, odam o‘ldirgan shaxsni qasos uchun, albatta, o‘ldirish shart emas, balki o‘likning egalari kechib yuborsa, o‘ldirmay qo‘yib yuborsa, o‘rniga xun puli olsa ham bo‘ladi. Bunda o‘lik egasi haqqini yaxshilik bilan so‘rashi lozim, aybdor taraf ham ularning haqqini yaxshilik bilan ado etishi zarur. Q. o‘rniga xun puli olishni joriy qilish ham Parvardigori Olam tomonidan berilgan yengillik va rahmlilikdir. Q. olishda kishilar uchun hayot bor ekan. Q. qalbdagi nafratni qondirish emas, balki oliy maqsad - hayot davomiyligi uchun. Q. olish yo‘lga qo‘yilsa, inson hayotini saqlab qolishda katta ish qilingan bo‘ladi. Chunki, har bir odam boshqa birovni o‘ddirsa, Q.iga o‘zining ham o‘ldirilishini biladi va hech qachon odam o‘ldirishga qo‘l urmaydi. Bir kishining hayotiga qasd qilish, umuman, hayotga qasd qilish bilan barobardir. Jinoyatchi bir kishining hayotiga qasd qilsa, umuman, hayotga qasd qilgan bo‘ladi. Shuning uchun buning jinoyati kuchli bo‘lib, Q. olinadi. Q. olish haqidagi hukmning o‘zi jinoyatchini hushiga keltirib qo‘yadi. Oz sonli qotillardan Q. olish, ko‘plab begunoh kishilarning hayotini saqlab qoladi. QAFFOL SHOSHIY (to‘liq ismi Abu Bakr Muhammad ibn Ali al-Qaffol ash-Shoshiy al- Kabir; 904-976) - shofi’iylik mazhabining yetakchi olimlaridan biri, muhaddis, faqih, adib, shoir. Hazrati Imom (qisqacha - Hastimom) nomi bilan mashhur. Manbalarga ko‘ra, u og‘irligi 0,5 g keladigan ajoyib qulf-kalit yasagani uchun "Qaffol" ("Qulfchi") laqabi berilgan. Chukur bilimi, ulkan ishlari evaziga Imom al-Kabir (ulug‘ imom) deb ta’riflangan. Shosh (Toshkent)da hunarmand oilada tug‘ildi, bolalik va yoshlik yillari shu yerda o‘tdi. Taniqli muhaddis va ilohiyotchi Haysam ibn Kulayb qo‘lida ta’lim oldi. Arab Sharqi mamlakatlari bo‘ylab uzoq safarda bo‘ldi, ancha vaqt Bag‘dodda yashadi. Mashhur imom Abul Abbos Ahmad ibn Umar ibn as-Surayjiy (850-918)ning shogirdi bo‘lgan. Xalifalikda turli lavozim, vazifalarni ado etgan. Q.Sh. Movarounnahrda, xususan, Shoshda shofi’iylik mazhabini targ‘ib etib, diniy bilimlarning tarqalishiga, shariat asoslari qaror topishiga hissa qo‘shdi. Uning qonunshunoslik, mantiq kabi sohalarga oid "Odob al-bahs" ("Bahs odobi"), "Husni jadal" ("Dialektika go‘zalligi") kabi asarlari islom olamida ma’lum va mashhur bo‘lgan. Q.Sh. she’rlar ham yozgan. Ulardan ayrim parchalar olim as-Subkiyning "Tabaqot ash-Shofi’iya" ("Shofi’iylik mazhabi darajalari") kitobi orqali Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 237 saqlanib qolgan. Q.Sh. Toshkentda vafot etgan. Uning qabri ustiga Temuriylar avlodidan G’ulom Husayn maqbara kurgan (1541-42). Bu maqbara o‘tgan asrda ta’mirlandi. Q.Sh. me’moriy yodgorligi tabarruk qadamjo hisoblanadi. QA’DA (arab. - o‘tirish) - 1) namozning bir qismi, o‘tirgan holda ibodat kdgshsh holati; 2) o‘zbeklarda vafot etgan yaqin kishisini xotirlash munosabati bilan ayollar tomonidan o‘tkaziladigan odat. QIBLA (arab. "qarshi tomonda turgan narsa") - musulmonlar namoz vaqtvda qarab turadigan tomon. Dastlab Muhammad(sav) va uning tarafdorlari Quddus (Ierusalim) tomonga qarab namoz o‘qishgan. Hijriy 2-yili (624) Makkadagi Ka’ba (Baytulloh) Qur’on oyati ila (2; 144) barcha musulmonlar uchun Q. qilib belgilangan. Islomda Q. muqaddas hisoblanadi. Har bir musulmon qaerda bo‘lmasin, albatta, Q. tomonga qarab namoz o‘qiydi. Masjidlarda mehrob Q. tomonga qaratib o‘rnatiladi. Islomdagi ko‘p marosimlar ham, odatda, Q.ga qarab bajariladi. Marhum ko‘milganda ham yuzi Q.ga qaratib qo‘yiladi. Islom shariati Q. tomonni ulug‘laydi, Q. tomonga oyoklarni uzatib o‘tirish va yotish odobsizlik hisoblanadi. Bizning O’zbekistonga nisbatan Q. jan.-g‘arb tomonda bo‘lib, kompas mili G’arb nuqtasidan 14 gradus chap tomonga qaytishi kerak. Q. qaysi tomondaligani bilolmagan va so‘rashga odam topa olmagan kishi taharriy qiladi, ya’ni dili tortgan tomonni hech ikkilanmay Q. deb jazm qilib o‘qiy beradi, keyin Q. aniqlansa ham qayta o‘qimaydi. QIYOMAT (arab. - o‘liklarning tirilishi, tik turish, o‘rindan turish) - dunyoning tugashi haqidagi diniy ta’limot. Islomda oxirat aqidasini tashkil etadi. Bu ta’limot Qur’on suralarida oxirat kunining boshlanishi bilan bog‘liq dahshatli hodisalar, barchaning halok bo‘lishi, keyin odamlarning tirilishi, o‘rindan turishi, birma-bir so‘roq qilinib, savob va gunoxlar o‘lchanishi, shunga qarab odamlarni jannatga yoki do‘zaxga kiritilishi, do‘zax azoblari va jannat rohatlari va sh.k.da batafsil bayon etilgan (yana q. Oxirat). QIYOS (arab. - taqqoslash) - shariat manbalaridan biri (Qur’on, sunna, ijmo’dan so‘ng 4-si). Q.da dastlabki 2 manba - Qur’on va sunnada berilmagan biror huquqiy masala ulardagi shunga o‘xshash masala bo‘yicha berilgan ko‘rsatmaga taqqoslash yo‘li bilan sharh etilgan. Mas., araqning shayton ishi ekanligi, urush-janjal, adovat chiqarishi sababidan, u Qur’oni karimda man etilgan. Arakdan boshqa mast qiluvchi ichimliklar haqida biror narsa aytilmagan. Lekin mujtahid ulamolar mast qiluvchi ichimliklarning hammasida ham araq kabi salbiy natijalar bo‘lishini hisobga olib, unga Q. qilganlar va harom deb hukm chiqarganlar. Q. faqihlar huquqini kengaytirib, shariatni turmushning turli tomonlariga tatbiq etishga imkoniyat bergan. Shu bilan birga Q. islom dinini zamon va taraqqiyot ila yonma-yon yurishida asosiy omillardan biri hisoblanadi. Q.ning manba sifatida kiritilishi shariatning huquq tizimi sifatida shakllanishi va ruhoniylar, faqihlar mavjud munosabatlarni himoya qilishdagi mavqeining oshishidan dalolat berar edi. Islom huquqshunosligida hozirda ham Q.ga amal qilinadi. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 238 QIROAT (arab. - o‘qish) - islom an’anasida Qur’on oyatlarini tajvid qoidalariga rioya qilgan holda, o‘ziga xos ohangda o‘qish. Q.lar ichida islom olamida eng ko‘p tarqalib, singab ketgani - Imom Hafs (805 y. v.e.) rivoyati bilan naql qilingan Imom Osim (744 y. v.e.) Q.idir. Qur’oni karimning barcha mamlakatlarda qayta-qayta nashr etilayotgan Misr nashri (1919, 1923, 1928) aynan mana shu Q.ga asoslangan. Bizning diyorimiz musulmonlari o‘rtasida ham qadimdan shu Q. ta’lim berib kelinadi. Qur’onni tajvid qoidalariga mos hodda eng yoqimli ohangda Q. qilish bo‘yicha Misr qorilari dunyoda birinchi o‘rinda. Q. bilan tilovat o‘rtasidagi farq shuki, Q. ilohiy oyatlar, vahiyni o‘qishga ham, inson tomonidan bitilgan yozuv va she’rlarni o‘qishga ham qo‘llanaveradi. Tilovat esa, asosan vahiy etilgan oyatlarni o‘qishga ishlatiladi. QOBIL VA HOBIL - Odam (as)ning farzandlari; ularning qissasida ko‘pgina ibrat va hikmatlar bo‘lganidan, Qur’oni karimda zikr qilingan. Qobil qalbi xasta, yomonlikka moyil, tama’ va gunohga intiluvchi, haq hukmiga unamay sarkashlik qiladigan inson edi. Uning ukasi Hobil esa, haqqa bo‘ysunuvchi, solih, taqvoli edi. Q. va H. o‘rtasida paydo bo‘lgan ixtilof yaxshilik bilan yomonlik o‘rtasidagi kurash bo‘lib, Qobil o‘z ukasi Hobilni qatl qilishi bilan tugaydi. Ular orasida ixtilof paydo bo‘lishining sababi haqida 2 xil rivoyat keltirilgan. 1-rivoyatda aytilishicha, "Hobil qo‘ychilik bilan Qobil esa, dexqonchilik bilan mashg‘ul edi. Ulardan har biri o‘zidagi bor narsani Alloh yo‘lida kurbonlik qilishga jazm etadi. Hobil qo‘ylarining ichidan eng yaxshisini qurbonlikka tanladi. Qobil esa, kurbonlik uchun sifati eng past bo‘lgan bug‘doydan ajratadi. Ikkalasi ham Alloh uchun atagan kurbonligini bir joyga qo‘ydilar. Shunda osmondan o‘t tushib Hobilning atagan qurbonligini yedi-yu, Qobilning qurbonliga qoldi. Qobil ukasi Hobilning kurbonligani Alloh qabul etib, o‘zining qurbonligani qabul etmagani uchun unga nisbatan hasad qilib, o‘z ukasini o‘ldiradi". 2-rivoyat esa quyidagicha: "Odam (as) har farzand ko‘rganida 1 o‘g‘il va 1 qiz tug‘ilar edi. Ilgari tug‘ilgan o‘g‘il farzandiga 2-vaqtda tug‘ilgan qizni olib berar va shu tarzda insonlar ko‘payar edi. Xuddi shunday Q. va H. ham 1 qiz bilan egaz tug‘ildilar. Qobil bilan tug‘ilgan qiz nihoyatda chiroyli edi. Odam (as) qoidaga ko‘ra, bu qizni Hobilga bermoqchi bo‘ldi. Lekin Qobil bunga ko‘nmay: "Bu mening singlim, o‘zim olaman, Hobil ham o‘z singlisini olsin. Bu ishni siz o‘z fikringaz bilan qilyapsiz, Alloh sizni bunga buyurgani yo‘q", deb e’tiroz bildirdi. Shunda Odam (as) u ikkoviga qarata: "Siz ikkovingiz ham Alloh yo‘lida qurbonlik qilinglar, qaysi biringazni qurbonligangaz qabul bo‘lsa, bu qizni o‘shanga berurman", dedi. Alloh osmondan olov tushirdi. Bu olov Hobilning qurbonligani yutgach, akasi Qobil uni hasad qilib o‘ldirdi". Bu hakda Moida surasi 27-31 oyatida bayon qilingan. QODYONIYLIK - q. Ahmadiya. QODIRIYLAR, qodiriya- so’fiylik tariqati. 12-a.da Iroqda Abdulqodir Giloniy (1077- 1166) asos solgan. Q.ning markaziy qarorgohi Bag‘dodda. Bu maskanga Abdulqodir qabri ustiga qurilgan madrasa, rabot va masjid kirib, Bag‘dodning asosiy qadamjolaridan biri hisoblanadi. Q. qarashlari jihatdan sunniylik oqimiga mansub, ular alohida guruhlardan tashkil topgan. Q. tasavvuriga ko‘ra, tariqat asoschisining tariqatga a’zoligi davom etaveradi, u tariqat tarafdorlarini vositachi orqali boshqaradi. Q.ning bir guruhi Abdulqodir Giloniyni ilohiylashtirgan. Q.da hamma a’zolar uchun majburiy bo‘lgan Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 239 alohida tasavvuf yo‘li yo‘q. Hoz. vaqtda Sharqiy va Shim. Afrikada, Sudan, Iroq va Pokistonda Q.NING mavqei kuchli (Iroq va Pokistondagi Q. guruhi Bag‘doddagi maskanni tariqatning markazi deb e’tirof etadi). Q.ning tashkiliy asosi mustaqil mazgil (xonaqox, rabot, zoviya) hisoblanadi, uni boshqarish an’ana bo‘yicha nasldan naslga o‘tadi. Q.ning ijtimoiy tarkibi har xil bo‘lgan. Ular jamoa bo‘lib (samo, xadra, layliyo), ovoz chiqarmasdan alohida (zikri xafiy) holda hamda baland ovozda (zikri jali) umumiy zikr tushishgan. Tariqat a’zolari boshlariga kigaz telpakcha kiyib yurgan. Telpakchada Q.ning timsoli -uch qator gulbargli yashil gul bor. Abdulqodir Giloniy sharafiga har yili bo‘ladigan tantanalar ularning asosiy bayramidir. QODISIYA JANGI - Sa’d ibn Abu Vaqqos qo‘mondonligi ostidagi islom qo‘shini bilan Xuroson hokimi Rustam ibn Farruhzod qo‘mondonligidagi sosoniylar qo‘shini o‘rtasida Xira yaqinidagi Qodisiya qishlog‘i yaqinida sodir bo‘lgan jang (636 y. sentyabr; boshqa ma’lumotlarga ko‘ra, dekabr oyi yoki may oyining oxiri, iyunning boshi). Q.j. uch kecha kunduz davom etgan va islom lashkarining g‘alabasi bilan tugagan. Musulmonlar qo‘liga Eronning davlat bayrog‘i tushgan. Bu bayroq qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan bo‘lib, uni 1 mln. oltin dirhamga baholashgan. Q.j.da b ming arab jangchisi va 10 ming fors askari halok bo‘lgan. Sa’d ibn Abu Vaqqos jangdan so‘ng 2 oy davomida Qodisiyada qolib, Umar. (ra)dan keyingi harakat rejalari haqida tegashli farmon kutgan. QOZI (arab. - tayin qiluvchi, xukm chiqaruvchi) - musulmonlar amaldor-hakamining umumiy qabul qilingan nomi, hukmdor tomonidan tayinlab, shariat asosida sudlovni bajaradi Dastlabki Qlarni xalifa Umar ibn Xattob Madina, Basra, Kufada tayinlagan. Shundan so‘ng Q.lar yirik shaharlar va viloyatlarda. harbiy yurishlar vaqtida esa, qo‘shinlarda ham tayinlana boshlagan. Q.ni faqat xalifa tayinlashi mumkin edi, u oliy huquqiy nufuzli odam hisoblanadi. Q.ning hukmi ustidan xalifaga shikoyat qilish mumkin bo‘lgan, bunday shikoyat natijasida Q. ishdan bo‘shatilishi mumkin edi. 8-a.ning 2- yarmida oliy Q. - qozi ul-quzot lavozimi joriy qilindi, unga xalifa nomidan xalifalikdagi barcha Q.larni tayinlash va ularning hukmi yuzasidan da’volarni qabul qilish xuquqi berildi. Xalifalikdan mustakdl musulmon davlatlari paydo bo‘lishi bilan bu davlatlarning hukmdorlari o‘zlari Q. va qozi ul-quzotlarni tayinlay boshladilar. Biroq, xalq va ko‘p faqihlar ko‘z o‘ngida xalifaning tasdiqdashisiz ularning tayinlanishi haqiqiy hisoblanmagan va bu xildagi tasdiqlashni talab etish tartibi, hamma joyda bo‘lmasa ham, 12-a.gacha saqlanib qolgan. Amalda Q, lavozimini o‘z obro‘siga dog‘ tushirmagan. idrokli va shariatni yetarlicha biladigan. yaqqol ko‘rinib turgan jismoniy nuqsoni bo‘lmagan sog‘lom har bir musulmon egallashi mumkin bo‘lgan. Q. davlat gaznasidan ta’minlab turilgan. O’z shahri yoki viloyatidaga barcha fuqarolik va jinoiy ishlarni olib borish. jamoatchilik axloqi saqlanishini nazorat qilish, zarur bo‘lgan takdirda odamlar va mulkka vasiylikni tayinlash, vaqf mulklarini nazorat qilish, jamoat binolari va inshootlar, yo‘llar, ko‘chalar va maydonlarning holatini kuzatib turish, meros bo‘linishini va vasiyatga rioya qilinishini, Q. hukmlari to‘g‘ri bajarilishi va to‘g‘ri jazo belgilanishini kuzatish, huquqni muhofaza qilish idoralari va turma nozirlarini nazorat qilish, zakot, sadaqa va b. jamoat mablag‘lari to‘g‘ri yig‘ilishi hamda taqsimlanishini kuzatib borish kabi ko‘p ishlar Q-ning vazifasiga kiradi. Qo‘shinlar Q.si bulardan tashqari hukmdor nomidan muqaddas urush (jihod) e’lon qilishi, qo‘lga kiritilgan harbiy o‘ljani baholashi va uning to‘g‘ri taqsimlanishini kuzatishi kerak. Qo‘shinlar Q.si harbiy huquqni yaxshi bilishi |
