Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA FALSAFA 2021-yil, 6-son 
33 
Ahmad Donish “Navodir-ul-vaqoe” asarida kalom ilmi, ahli ilmning shug‘ullanadigan 
hunarlari hamda fiqh, din qonunchiligi, fatvo ilmi, huquqiy hujjatlarni yuritish, hattotlik, 
tibbiyot, astronomiya, she’riyat, o‘qituvchilik haqida so‘z yuritadi. Mutafakkirning fikricha, 
ushbu ilmlar ijtimoiy fikrni, inson aqli va ruhini tarbiyalaydi.
Shuningdek, Ahmad Donish: “Har bir musulmon odam eng avvalo o‘ziga zarur 
bo‘lgan ilmlarni o‘qishi farzdir. Shundan so‘ng tirikchilik uchun biror kasb-hunar o‘rganish 
lozim. Qaysi ilm va hunar kishining aqliga, ruhiga tarbiya berar ekan unday ilm va hunar o‘z 
egasini bu dunyoda ham, u dunyoda ham qo‘llab-quvvatlaydi. Agar ilm va hunar ruhga 
tarbiya bermay, tanni semirtirib, orzu-havasni ko‘paytirib, nafsi shaytonga yordam beradigan 
bo‘lsa, unday ilm va hunarlar egasining ofati, xudoning la’natidir” deya, izohlaydi [1. B. 326].
Ahmad Donish davlat muassasalariga bilimli, qobiliyatli shaxslarni tayinlash 
masalasiga ham jiddiy e’tibor qaratib, davlat boshqaruvi va ishlab chiqarish tizimida bilimli, 
tajribali kishilar bo‘lishi zarurligini ta’kidlagan. Mavjud davlat boshqaruvidagi ba’zi amaldor 
shaxslarni qoralab, o‘z vazifalariga layoqatsiz ekanliklari, o‘z kasb-vazifalariga sodiq qolib, 
xalq manfaatlari haqida qayg‘urmasligini afsus bilan tilga olgan. Amad Donish “Bu xildagi 
odamlarning saltanat o‘rtasiga to‘planib olishlariga sabab shuki, ular o‘zlarining 
dangasaliklari tufayli biror kasb va hunarning uddasidan chiqolmasliklarini yaxshi biladilar. 
Ularning hech narsaga aqllari etmasa ham, bir amallab sulton xizmatiga kirib olsalar bas – 
kunlari podshohlikda o‘taveradi. Yani, ular faqat qorin dardida ishlaydilar” deb ta’rif bergan 
[1. B. 73]. 
Ahmad Donishning bunday to‘xtamga kelishiga sabab Buxoro amirligida davlat 
boshqaruvining aniq bir intizomga kirmaganligida edi. Donish amirlikda islohot o‘tkazilishini 
tarafdori bo‘lib, podshoh tomonidan qat’iy intizom o‘rnatilishini har bir kasb va amal 
egasining vazifasi aniq ko‘rsatib berilishini taklif qiladi. Shuningdek, Ahmad Donish davlat 
boshqaruvidagi muammolar echimiga quyidagicha taklif bildiradi: “Podshohga lozimdirki, 
katta bir mashvaratxona ochsin. Mamlakat xalqining turli tabaqalaridagi odamlar ichidagi eng 
aqlli va eng ilmlilaridan mashvaratxonaga a’zo saylab, ularga maosh tayinlasin. U yerga 
yig‘ilgan mashvaratchilar xalqning hamda davlatning manfaatini kuzatib fikr yurgizsinlar. 
Shuningdek, podshoh davlat arboblarini, saltanat ustunlarini yashirincha tekshirib, ularning 
yaxshi-yomon ishlaridan hamda tirikchilik va ahvollaridan xabardor bo‘lsin. Chunki, bilib 
bo‘lmaydi, kelishmagan ishlardan biror narsa qilib yurgan bo‘lsalar, yana u yashirin parda 
ostida qolmasin…” [1. B. 59-60]. 
Ahmad Donishning davlat boshqaruvi strategiyasidagi ushbu qarashlari, taklif va 
xulosalari o‘z davriga nisbatan ancha ilgarilab ketgan nazariya bo‘lib, asosan XX asrga 
oxiriga kelib Markaziy Osiyoda dolzarb bo‘lgan parlamentar tizim va parlament nazoratini 
yodga soladi. Chunki, har tomonlama ilm-ma’rifatli va yangicha dunyoqarash sohibi bo‘lgan 
Ahmad Donishning Rossiyaga qilgan bir necha sayohati bevosita o‘z yurtini rivojlangan 
davlatlar bilan solishtirish, aynan davlat boshqaruvidagi o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun 
kurashga undaydi. 
Bosh vazirni xalq roziligi va obro‘ e’tiborga ega kishilar maslahati bilan tayinlash, 
lavozimdagi kishilarning aniq ish olib borishni nazorat qilish, lavozimga tayinlashda 
kishilarning qobiliyati, tajribasi, bilimini hisobga olish, lavozimdagi kishilarga maosh 
tayinlashga e’tibor berish, lavozimga ega kishilarning hukmdor oldida hisobot berib turishlari 
va ular faoliyatining nazorat qilinishini ta’minlash kabi takliflar Ahmad Donishning davlat 
boshqaruvida sohasida ilgari surgan nazariyalari asosini tashkil qilgan. 
Bundan tashqari Ahmad Donish birinchilar qatorida davlatning kelib chiqishi bilan 
mulk o‘rtasidagi bog‘liqlik g‘oyalarini ilgari surgan. Ahmad Donishning fikricha, davlatning 
eng birinchi vazifasi – xalq haqida g‘amxo‘rlik qilishdir. Davlat hokimiyatining adolatliligi va 
mamlakatning taraqqiyotini ko‘rish uchun ijtimoiy tenglik, yaxshi qurollangan qo‘shin, o‘z 
podshosidan minnatdor xalq, toza suv hamda boy xazina lozim. Ya’ni, xalq manfaatlarining 
to‘la ta’minlashi va mamlakat taraqqiy etishi uchun davlat boshqaruvida mana shu uchun 
omillar zarurligini qayd etadi. 

---