Ix mavzu. Ishlab chiqarish funksiyalari

9.1-rasm. Ishlab chiqarish omillarining turkumlanishi.
 
Mehnat predmetlari esa bevosita mehnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot 
tayyorlanadigan narsalardir. Yer, suv, xomashyo va boshqa turli materiallar mehnat 
predmetining asosiy turlarini tashkil etadi. Mehnat predmetlari tabiatda tayyor holda 
uchrashi mumkin yoki oldingi davrdagi mehnat mahsuli, ya’ni xomashyo bo‘lishi 
mumkin.
Mehnat qurollari va mehnat predmetlari birgalikda ishlab chiqarish vositalari 
deb yuritiladi. Bu esa mehnat jarayonining tabiatidan kelib chiqadi; shuning uchun 
ham ishlab chiqarish vositalari barcha ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar, insoniyat 
taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun xosdir. 
Ishlab chiqarish omillari insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun 
umumiy bo‘lsada, bu omillarga turli adabiyotlarda turlicha ta’rif beriladi. Jumladan, 
«Siyosiy iqtisod» darsliklarida ishlab chiqarishning ikki omili: moddiy va shaxsiy 
omillari mavjudligi tan olinadi. Bunda mehnat qurollari va mehnat predmetlaridan 
iborat ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarishning moddiy omilini tashkil etadi, 
ishchi kuchi esa uning shaxsiy omili deb yuritiladi. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga doir 
ko‘pchilik adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning to‘rt omili: mehnat, kapital, yer, 
tadbirkorlik qobiliyati tan olinadi. 
9.3. Ishlab chiqarish funksiyasining iqtisodiy mohiyati, ahamiyati va turlari 
 
Ishlab chiqarish resurs va xom-ashyolarni xuddi mehnat, tabiiy resurslar va 
shuningdek uskunalarni yoki boshqa kapital predmetlarni talab qiladi. Bu xom-
ashyolar ishlab chiqarish omillari deb nomlanadi. Shuningdek ishlab chiqarish bu 
omillarni ishlab chiqarish bloki orqali birlashtirishni talab qiladi hamda istalgan tovar 
va xizmatlarni olish uchun ularning ishlatilishini tashkil qilish mumkin. Shuning 
uchun ishlab chiqarish omillari tovar va xizmatlarni birlashtirish uchun birlashadi va 
bu odatda ishlab chiqarish funksiyasi deb nomlanadi. Ishlab chiqarish funksiyasi 
quyidagi texnologiyalarni, turli xil xom-ashyolar birikmasi va omil mahsulotlaridan 
olinishi kerak bo‘lgan mahsulotning turli xil darajasini tasvirlab beradi. Mahsulot 
darajasi o‘rtasidagi munosabat olinishi mumkin, qachonki faqat bitta xom-ashyo 
o‘zgarishiga ruxsat etiladi (masalan mehnat), bu vaqtda xom-ashyolar o‘zgarmas 
bo‘ladi, bu tahminan 9.1-9.2 rasmda ko‘rsatilgan bo‘lishi mumkin. Bu munosabat 
xom-ashyoning egriligi yoki umumiy mahsulot egriligi deb ataladi. Mehnat holatida, 
ish ishlab chiqarish darajasi odatda nolga teng holatda bajarilsa, unda xom-ashyo egri
chizig‘i noldan boshlanadi. Mahsulot yuqori tempda xom-ashyoning har bir 
qo‘shimcha birligiga “o‘sish darajasi” ni ko‘rsatib o‘sib boradi. Masalan qishloq 
xo‘jaligida ekin ekishda dastlabki urinish ancha-muncha samarali hisoblanadi, agar 
Ishlab chiqarish omillari 
Ishchi kuchi 
Yer 
Tadbirkorlik 
qobiliyati 
Kapital 

---

123 
qo‘shimcha urinish begona o‘tlarni bosib ketishi bilan kuzatilsa, buning uchun 
mehnatni oshirish vaqti mahsulot natijasini oshirishga qaraganda ko‘proq bo‘ladi.
Nixoyat bu kabi imkoniyatlar ishlab chiqilgan bo‘ladi va har bir qo‘shimcha mehnat 
vaqti yoki boshqa xom-ashyolarni boshlanish birligi “Kamayish darajasi” ni taklif 
qiladi: ishlab chiqarish o‘sishda davom etadi, lekin kamayish tezligida emas. Nihoyat 
xom-ashyoni ishlatishning juda yuqori darajasida barcha imkoniyatlar qandaydir 
samaradorlikni bajarishi mumkin va qo‘shimcha xom-ashyo mahsulotni kamaytiradi. 
9.1-9.2 rasmda aniq egri chiziq chizilgan, o‘sishdan kamayishga o‘tish darajasi 
belgilangan K xom-ashyo darajasida sodir bo‘ladi.
Bu nuqtada har bir qo‘shimcha mehnat birligi uchun qo‘shimcha mahsulot 
kamayib boradi va nihoyat J nuqtada, qo‘shimcha mahsulot to‘liq to‘xtaydi. Bu 
nuqta uchun qo‘shimcha birliklar mahsulotni kamaytirishi mumkin va shuning uchun 
egrilik qiyalik pastidan boshlanadi. 
Bu xom-ashyo-talabi 9.1 rasmda bir xom-ashyoning unumdorligini ko‘rsatadi, 
qachonki barcha qolgan xom-ashyolar doimiy bo‘lib qolsa. Bu bitta xom-ashyoning 
sifatini, ehtimol mehnatni o‘zgarishi egrilik bo‘ylab xarakatlanishni anglatadi. 
9.1-rasm. Bir omilli ishlab chiqarish funksiyasi 
Agar boshqa xom-ashyolar o‘zgarishda bo‘lganda edi, unda qiyalikdagi 
ko‘rinishda ko‘rsatilgan bo‘lardi. Biz bu kabi misollarni ushbu bobda yana 
uchratishimiz mumkin. Agar ikkita xom-ashyoni bir vaqtning o‘zida o‘zgarishga 
ruxsat etilsa, mahsulot ishlab chiqarish funksiyasi 9.2-rasmda mahsulotning turli 
darajasini ifodalovchi har bir qiyalik bilan (izokvant deb nomlanadi) tasvirlanishi 
mumkin. Yuqori qiyalik va o‘ngda qiyalikni pastroq va chapga qaraganda 
mahsulotning eng katta darajasini ifodalaydi. Masalan, C nuqta A yoki V nuqtaga 
qaraganda yuqori mahsulot darajasini ifodalaydi (100 birlik). 
Ya
lpi
hosi
l m
iqdori
Sarflangan xarajatlar 
miqdori 
O
K
J 
O`sayotgan 
qaytishining 
oraligi 
Kamayotgan 
qaytishining 
oraligi 
Manfiy 
qaytishining 
oraligi 

---

124 
O‘zida 100 birlikni ifodalovchi izokvant mahsulotning bir xil darajasini 
ifodalaydi (bu holatda 100 ) va 9.1 rasmda turlicha ishlab chiqarilishi mumkin. Ishlab 
chiqarish funksiyasi bir o‘zgaruvchan omil bilan mehnat va kapitalning birlashtiradi.
(birikma A birikma V bilan solishtiriladi).
Shuning uchun, agar mamlakat boy mehnat va kam kapitalga ega bo‘lsa, mehnat 
va kapitalning birikuvi A nuqta orqali ifodalanib ishlab chiqariladi.
9.2-rasm. Ikki omilli o`zgaruvchi bilan ishlab chiqarish funksiyasi. 
Agar yetarli kapital va kam mehnat bo‘lsa, unda V nuqtada ishlab chiqarilishi 
mumkin. Izokvant A va V nuqtalarda barcha mehnat va kapitalning turli birikmasida 
ko‘rsatadi, ya’ni mahsulotning 100 birligini ishlab chiqarishda ishlatilishi mumkin. 
Shuningdek u bizga mahsulot ishlab chiqarishda qancha mehnat va kapital talab 
qilinishini aytadi. Agar izokvantlar juda egri bo‘lsa, xom-ashyo bir-biri bilan kamdan 
kam almashadi. To‘g‘ri izokvantlar osonroq almashishi mumkin.
73