Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Tijorat bankining resurs bazasi va uning tarkibi 
K
o„rsatkichlar 
Ming 
s
o„m 
Foiz 
Bankning resurs bazasi. Bankning 
o„z mablag„lari 
 
 
Bank kapitali 
– jami
Shu jumladan: 
Aksiyadorlik kapitali 
Q
o‗shimcha kapital 
Zaxira kapitali 
Taqsimlanmagan foyda
Vositalar qiymatini baholashda yuzaga keluvchi 
ortiqchalik
Jalb qilingan depozitlar 
– jami
Shu jumladan; 
Talab qilingunga qadar
Jam
g‗arma depozitlar 
Muddatli depozitlar 
Mijozlarning boshqa depozitlari
Boshqa banklarning depozitlari va vakilliklik h.v.dagi 
qoldiq
Chiqarilgan qimmatli qo
g‗ozlar
Forvard 
– valyuta kursi
Boshqa majburiyatlar
Kliring transaksiyalari
Boshqa passivlar
Bankning jami ixtiyorida b
o‗lgan resurs bazasi 
(1+2+3+4+5+6+7+8+9) qatorlar 
Sotib olingan resurslar 
– jami: sh.j. 
Markaziy bankdan
Moliya vazirligidan
Banklararo pul bozoridan
Nobyudjet fondlardan 
xukumat hisob varaqlari
Bankning jami resurs bazasi 
(III+ IV ) 
226209 
82739 
0 
40254 
103216 
0 
170989 
109794 
10957 
17159 
1614 
0 
0 
0 
1259 
0 
30206 
397198 
285674 
187333 
57911 
0 
0 
40430 
682872 
33.1 
12.0 
0 
6.0 
15.1 
0 
25.1 
16.1 
1.6 
2.5 
0.3 
0.2 
4.4 
58.2 
41.8 
27.4 
8.5 
5.9 
100 

---

128
 
5-
§. Jalb qilingan mablag„lar 
 
Jalb qilingan mabla
g„lar tijorat banklari resurslarining asosiy 
qismini tashkil etadi. Bular depozitlar, shuningdek, kontokorrent va 
korrespondent hisob vara
g‗idagi mablag‗lardir. 
Ularning asosiy qismini talab qilib olinadigan q
o‗yilmalar muddatli 
hamda jam
g‗arma qo‗yilmalari tashkil etadi. 
Talab qilib olinadigan q
o„yilmalar, shuningdek, joriy hisob 
vara
g‗idan mablag‗lar omonatchilarning birinchi talablari bilan olinadi. 
Muddatli omonatlar
– mijoz tomonidan bankka ma‘lum muddatga 
q
o‗yiladigan qo‗yilmalar bo‗lib, ular orqali mijozlarga bank tomonidan 
yuqori foizlar t
o‗lanadi. Bankning foiz stavkalari qo‗yilmaning muddati 
va miqdoriga bo
g‗liq bo‗ladi. 
Jalb qilingan mabla
g‗lar bankning real holatini ko‗rsatib uning 
salohiyati t
o‗g‗risida xulosa qilishga zamin yaratadi. Real majburiyatlar 
bank balansida talab qilingunga qadar depozitlar, muddatli depozitlar, 
jalb qilingan banklararo kreditlar sifatida aks ettirilsa, balansdan tashqari 
majburiyatlar bank tomonidan beriladigan kafolatlar, mijozlarga 
ochilgan kredit liniyalarda namoyon b
o‗ladi. Majburiyatlarni bajarish 
manbasi b
o‗lib g‗aznadagi mablag‗lar, vakillik hisob varag‗idagi 
qoldiqlar, likvid aktivlar, banklararo resurslar bozori yoki Markaziy 
bankdan olingan kreditlar xizmat qiladi. Bank resurslari nafaqat kredit 
berish uchun, balki bankning boshqa aktiv va vositachilik 
operatsiyalarini bajarish uchun ishlatiladi.
Bank resurslari tarkibida aholining omonat q
o‗yilmalari to‗liq 
summada yoki b
o‗lib-bo‗lib qo‗yiladi va berilishi mumkin. Banklar 
t
o‗lovlilik asosida turli xil maqsadli qo‗yilmalarni, muddatli yoki talab 
qilib olish mumkin b
o‗lgan jamg‗armalarni qabul qiladilar. Ular bank 
uchun qimmatga tushsada, ular kredit potensialini mustahkamlash 
manbasi hisoblanadi. 
Banklar uchun muddatli q
o‗yilmalar juda qulaydir. 
Banklar mijozlar mabla
g‗laridan yetarli darajada uzoqroq foydala-
nishni amalga oshirishdan manfaatdordirlar. Shu sababli banklar obli-
gatsiya qarzlari, bank veksellari va boshqalarni chiqarish y
o‗li bilan o‗z 
resurslarining miqdorini k
o‗paytirib boradilar. 
Obligatsiya qarzlari obligatsiyalar k
o‗rinishida emitentlashadi. 
Hozirgi davrda chet el amaliyotida ikki valyutali obligatsiyalar uch-
raydi. Bu obligatsiyalar b
o‗yicha daromadlar obligatsiya egasi ixtiyoriga 
113
Bank kapitali operatsion xarajatlarni moliyaviy bozorlarga erkin 
kirib borishini 
ta‘minlash orqali kamaytiradi. Katta miqdordagi kapital 
bankning barqaror obr
o‗sini va omonatchilar ishonchini ta‘minlaydi. 
Bank kapitalining aktivlarga nisbati, 
O‗zbekiston Respublikasi 
Markaziy banki tomonidan 
o‗rnatilgan me‘yorlar bilan yaqindan o‗zaro 
bo
g‗liq. Ya‘ni kapital qarz olish bilan yangi aktivlar jalb qilinishini 
chegaralash orqali riskning oshib ketishini t
o‗xtatadi yoki uni 
kamaytiradi. Agar banklar ssuda miqdorini oshirmoqchi yoki boshqa 
aktivlarni sotib olmoqchi b
o‗lsalar, yuqorida keltirilgan yo‗llar bilan ular 
aksioner kapitalini q
o‗shimcha moliyalashtirishni ta‘minlashlari kerak. 
Bu aktivlarning spekulyativ 
o‗sishining oldini oladi va banklar o‗z 
aktivlarini samarali boshqarish imkoniyatlarini saqlab qoladi.
Bankning 
o‗z kapitali hissasining kamayishi ba‘zi hollarda 
banklarning bankrot b
o‗lishiga, ayniqsa, iqtisodiy yoki bank inqirozlari 
davrida passivlar va ularni joylashtirish sohasida yetarli darajada 
o‗ylab 
chiqilmagan siyosat banklaring sinishiga sabab b
o‗lishi mumkin. 
AQShda kattaligi b
o‗yicha yigirmanchi o‗rinda turuvchi ―Franklin 
neshnl bank
‖ni sinishining sabablaridan biri – bankning o‗z kapitali 
hissasining bank balansida keskin qisqarishi b
o‗lgan. Xuddi shu sabab, 
1979-yil aktivida 250 mln AQSh dollari va 44 ming omonatchisiga ega 
b
o‗lgan AQShdagi ―Dnuverz neshnl benk of Chikago‖ bankining 
sinishining asosi hisoblanadi. 
1980-yillarning ikkinchi yarmida AQShda banklarning bankrotlik 
soni 
o‗sdi. 1984-yilda AQShda birinchi o‗nlikda turuvchi yirik 
banklardan biri b
o‗lgan ―Kontinental Illinoys‖ banki sinish holatining, 
hukumatning maxsus dasturi orqali oldi olindi. 
Tijorat banklari sinishlarining eng k
o‗pi 1988-yilga to‗g‗ri kelgan. 
1994-yilda 13 ta tijorat banklari singan. 2008-yilda keng yoyilgan jahon 
moliyaviy-iqtisodiy inqirozining asosiy sababi ham tijorat banklari 
kapitali va ularning amalga oshiradigan operatsiyalari orasida 
mutanosiblikga rioya qilinmaganligidadir.
Keyingi yillarda rivojlangan mamlakatlarda surunkali byudjet 
taqchilligi va salbiy tashqi savdo saldosining kuzatilayotganligi jahon 
moliyaviy inqirozining vujudga kelishining asosiy omillaridan biri 
hisoblanadi (7-jadval).
Jadvaldan k
o‗rinadiki, 1996-yilda rivojlangan mamlakatlar hissasi-
ga 46,2 mlrd dollar hajmdagi ijobiy tashqi savdo saldosi t
o‗g‗ri kelgan 
b
o‗lsa, 2007 yilga kelib bu ko‗rsatkich 798,8 mlrd dollar hajmdagi sal-
biy saldoni, ya‘ni taqchillikni tashkil qilgan. Bu davrda rivojlanayotgan 

---

114
mamlakatlarning 87,5 mlrd dollar hajmdagi salbiy tashqi savdo saldosi 
509,7 mlrd dollar hajmdagi ijobiy tashqi savdo saldosiga aylangan. 
7-jadval