Janat Odamlar n65. p65

Xudoyberdi To‘xtaboyev
12
u yangi yozgan asarini ilk bor o‘z farzandlari,
nabiralari bilan birga qo‘ni-qo‘shnilarning bolalarini
ham uyiga yig‘ib ularga o‘qib beradi. Bolalar
kayfiyatini kuzatadi, o‘qilgan parcha bolalarga
ma'qul tushsa, ular chehrasida yo tabassum, yo
qayg‘u, yo hayrat alomatlarini ko‘rsa, taskin topib
qo‘lyozmani oqqa ko‘chiradi, agar bolalar o‘qigan-
lariga loqayd qarasa, qo‘lyozmani qayta ishlaydi,
bolalarga manzur etgandan keyin kattalarga
o‘qishga beradi.
Uning bu tajribasi bolalarga yozadigan yosh
yozuvchilar uchun qo‘l kelishi mumkin deb o‘ylay-
man. Daho adib Lev Òolstoyning dehqon bolalari
bilan qo‘shilib hikoya yozganlari bejiz emas-da!
Bilamizki, yozuvchining shaxsiyati, xislatlari,
hayot tajribalari qandaydir shaklda uning ijodiga,
u yaratgan asarlarga ko‘chib o‘tadi. Buni Xudoy-
berdi ijodi misolida ham ko‘rish mumkin. Chu-
nonchi, bolalikdan qolgan eng og‘ir taassurot –
yetimlik uning ko‘pchilik asarlarida o‘z ifodasini
topgan. «Besh bolali yigitcha» romani o‘sha og‘ir
taassurotlar tug‘yoni ifodasi sifatida maydonga
kelgan, «Qasoskorning oltin boshi» romanida,
«Yillar va yo‘llar» deb atalgan asarida yetim bolalar
taqdiri zo‘r iztirob bilan qalamga olingan...
Yozuvchi tabiatidagi ona zaminga yaqinlik,
dehqon, bog‘bon mehnatiga chin mehr barcha
asarlarining qon-qoniga singib ketgan, adib «Sariq
devni minib» romanida qahramoni Hoshimjonning
xayol qanotida ona zamindan uzilib qolgani, yengil
yo‘llar bilan mehnatsiz, zahmatsiz omadga
erishmoqchi bo‘lgani uchun uning ustidan kuladi,
«Besh bolali yigitcha» qahramoni Orifjon mehnatga

---

Jannati odamlar
13
o‘chligi, tirishqoqligi, zahmatkashligi tufayli urush
to‘zoni halokat yoqasiga keltirib qo‘ygan – to‘zg‘itib
yuborgan oilani qayta tiklab, ota-ona chirog‘ini
qayta yoqishga muyassar bo‘ladi, «Qasoskorning
oltin boshi» romanida mehnatkash xalq erki, baxt-
saodati uchun qo‘lga qurol olib kurashga otlangan
Nomoz tinch-osoyishta kunlar kelishini, o‘shanda
yer haydab, don ekib, hosil ko‘tarishni orzu qiladi,
shu orzu unga tengsiz zavq ato etadi; nihoyat,
yozuvchining «Konizar yulduzlari» kitobi ona yerga
mehr qo‘ygan dehqon, uning bunyodkor mehnati
sha'niga bitilgan o‘ziga xos qasidadir!..
Kindik qoni to‘kilgan ona qishloq bilan mustah-
kam aloqa, hamqishloqlariga bo‘lgan mehr yozuvchi
uchun katta naf keltirdi. Xudoyberdining talay
asarlari personajlari prototiplari – qishloqdagi
tanish-bilishlaridir, yuragiga yaqin kishilardir. O‘zi
tug‘ilib o‘sgan Katta Òagob va uning tevarak-atro-
fidagi qishloqlarga xos jug‘rofiy muhit, so‘lim
tabiat, u yerlarning o‘tmishi va bugungi kuniga
oid hodisa, voqealar, hamqishloqlariga xos urf-
odatlar, xilma-xil udumlar, ota-bobolaridan qolgan
rivoyat va afsonalar, qishlog‘idan chiqqan san'atkor,
qiziqchi, askiyabozlar gurungi – barchasi Xudoy-
berdi asarlariga betakror kolorit – ruh baxsh etadi.
Xudoyberdi ijodiga xos xarakterli xususiyat-
lar, ijodining bosh yo‘nalishi xususida ko‘p ga-
pirilgan, yozilgan. Ko‘pchilik adabiyotshunoslar
Xudoyberdini satirik yozuvchi deb hisoblaganlar.
Atoqli adabiyotshunos Matyoqub Qo‘shjonov
«Xudoyberdi Òo‘xtaboyev» ijodida tanqidiy
yo‘nalish ustun turadi», degan bo‘lsa, boshqa yirik
adabiyotshunos Salohiddin Mamajonov shunday

---