К. Жанзаков Ўзбекистон республикаси

Инновациялар менежмент концепциясида бозор конъюнктурасини ўрганиш, инновацион лойиҳани бизнес-лойиҳалаштириш ва бошқариш, яъни уни амалга оширишдан тортиб инновацияларни бозорда ҳаракатлантириш, яъни инно­вациялар диффузияси ва даромад олишгача бўлган бутун инновацион циклнинг тизимли ташкил этиш интеграциясини ифодалайди.
Инновациялар менежменти объекти – интеллектуал мулк, янги материаллар ва таркибий қисмлар, янги маҳсулотлар ва янги жара­ён­лар, янги бозорлар, товар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишда янги технологик усуллар менежментнинг янгича инно­вацияни яра­тув­чи ташкилий шакллари ҳисобланади.
Инновациялар менежментда истеъмолчи эҳтиёжларини яхшироқ қондириш, замонавий бизнесда устуворликни “функцио­нал” маҳсулотлардан «инновацион» маҳсулотларга ўтказишни таш­кил этиш (бошқариш) ҳисобига бозорни эгаллаб олиш имко­ниятини беради:

• функционал маҳсулотлардан энг муҳимларини, зарурий эҳтиёжларни қондиришга хизмат қилади ва аксарият ҳолларда жо­йига қараб ўтирмасдан харид қилинишини ташкил этади. (“Ке­рак бўлиб қолди - кўриб қолди - харид қилди”);

  
  

• инновацион маҳсулотларни яратиш ёки ишлаб чиқариш техника ва модификациянинг сўнгги натижаларини ифодалайдиган талаб­нинг ўзгаришига мос ва ҳаётийлик даври эса анча қисқа бўл­ган истеъмолчи учун аҳамиятли бўлган янгиликларга асосланади. Би­р­оқ янгилик даражаси турлича бўлиши ва улар бир неча поғо­нада кўриб чиқилиши мумкин. Корхона учун илгари ишлаб чиқа­рилмаган товарлар инновацион товарлар бўлади ва бундай товарлар истеъмолчи талаби асосида ишлаб чиқариш инновацион жараёнини ташкил этади.

  
  

Шундай қилиб, инновацион менежментда мақсадли бозорга ва инновацияларни потенциал истеъмолчиларига таъсир кўрсатишни ташкил этишга йўналтириш ва уларни мақсадли бошқариш, рақобат муҳити ва истеъмолчилар истакларидаги ўзгаришларниўзида ифода этади ва шунга мос амалий чора-тадбирлар йиғиндиси бўйича менежмент стратегиясини белгилайди.

15.2.Илмий тадқиқот, ишланма ва технологияларни натижаларини тижоратлашуви стратегиясини ишлаб чиқишда мақсадли бозор таҳлили
Илмий тадқиқотлар ва ишланмалар натижаларидан фойдаланиш оқибатида жамиятнинг турли соҳаларидаги иқтисодий, ҳуқуқий ва ижтимоий муносабатлар такомил­лаш­тири­лади ҳамда ишлаб чиқариш фаолияти жадал тараққий этиш имко­ния­ти яратилади. Дунё тажрибасига кўра кўпгина мамлакатларида устувор фундаментал тадқиқотлар асосан, грант асосида ажра­тила­ди­ган давлат бюджети маблағлари ҳисобидан ҳамда қисман бюджетдан ташқари фондлар маблағлари ҳисобидан молия­лаш­тирил­моқда.

Мазмунан олганда, инновацион жараён илмий билимларнинг инновацияга айланиши жараёнини ўзида мужассамлаштириб, уни инновацион ғоялардан аниқ маҳсулот, технология ёки хизматларга қадар ўзгартириш ва амалда фойдаланиш (тарқалиш жараёни) кетма-кет занжири сифатида тасаввур қилиш мумкин. Фан-техника тараққиётидан фарқли равишда, инновацион жараённи жорий этиш, яъни бозорда янги маҳсулот, хизматнинг биринчи марта пайдо бўлиши ёки янги технологиянинг лойиҳа қийматигача етказилиши билан якунланмайди, балки истеъмолчилар талаблари асосида тижоратлашувида ўз аксини топади. Бу борада илмий тадқиқот, ишланма ва технологиялари натижаларини тижоратлашуви Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йилдаги 3855-сонли “Илмий, илмий-техник фаолият натижаларини тижо­рат­лаш­тириш самарадорлигини оширишнинг қўшимча чора-тадбирлари тўғ­рисида”ги қарори билан тартибга солинади.

Инновацион жараён – инновацияларни яратиш, ўзлаштириш ва тарқатиш билан боғлиқ бўлиб, уларни яратувчилар (новаторлар) товарнинг ҳаётий цикли ва иқтисодий самарадорлик каби мезонлар билан бошқарилади. Инновацион фаолият стратегияси –иқтисодий ёки ижтимоий соҳада бетакрорлиги тан олинадиган янгиликларни яратган ҳолда рақобатчилардан илгарилаб кетишга қаратилганлиги билан характерланади.
Ҳар қандай инновацияни уни олиб борадиган инновацион жараённинг хусусиятларини ҳисобга олиб, ўрганиш лозимлигидан келиб чиқилса, илмий-техник янгилиги, ишлаб чиқаришга жорий этилиши даражаси ва тижорий амалга оширилиши каби хусуси­ятлари муҳим аҳамиятга эга эканлигини ҳисобга олади.
Инновацион жараённинг илмий-техник янгилигининг, тижо­рий жиҳати инновацияни бозор иштирокчиларининг реал эҳтиёж­лари орқали англанган иқтисодий зарурият сифатида таъриф­лана­ди. Шу билан боғлиқ равишда инновацион жараён моддий­лаш­тири­ли­ши ва тижоратлаштирилиши ўртасида аниқ чегарани би­лиш(фарқлаш) зарур бўлади. Дарҳақиқат, инновацион жараённи биринчи (моддийлаштириш) таркибий қисми инновациялар, кашфи­­­ётлар ва ишланмаларни саноат маҳсулоти, меҳнат буюмлари ва воситаларига(янги техник жиҳатдан таккомиллашган турларига) айлан­тириш жараёнидан иборат бўлади.Иккинчи таркибий қис­мида эса уларни даромад манбаига айланишини ифодалайди. Демак, илмий-техник инновациялар нафақат янгиликларни, балки бозорда товар ишлаб чиқарувчиларга фойда келтириш имко­ният­лари­ни ҳам кўрсатиб беради.
Инновацион жараён қуйидаги компонентлардан ташкил топа­ди:
1. Инновацион жараённинг биринчи компоненти – нова­ция­лар, яъни янги ғоялар, билимлар – бу тугалланган илмий (фунда­мен­тал ва амалий) тадқиқотлар, тажриба-конструкторлик ишлан­ма­лар натижаси, бошқа илмий-техник натижалардир.
2. Инновацион жараённинг иккинчи компоненти – жорийқилинган илмий ишлар, уларни амалий фаолиятга киритиш, яъни янгиликлар(новация)ни жорий этиш инновация ҳисобланади.
3. Инновацион жараённинг учинчи компоненти – инно­ва­ция­лардиффузияси бўлиб, бунда олдин ўзлаштирилган, қўлланилган инно­вацияларниянги шароитларда ва жойларда қўллаш ҳисоб­ла­на­ди.
Инновацияларни тижоратлаштириш– мақсадли бозор таҳли­ли­да муҳим аҳамиятга эга жараён ҳисобланади. Бунда бозор талаби ўр­га­нилиб ёки маркетологлар атамаси билан айтганда “истеъ­мол­чи­ни таҳлил этиш”амалга оширилади. Инновацияларни тижо­рат­лаш­ти­ришда инновацион маҳсулотларнинг бозорлардаги ҳолати чуқур таҳ­лил этилади ва уларни сотувга чиқаришдаги имкониятлари ўр­га­ни­лади.
Илмий тадқиқот, ишланма ва технология натижаларининг(ин­но­вацияларнинг) тижоратлашуви учта таркибий қисмга бўлинади.
I. Бозор сегментацияси.
II. Истеъмолчи талаби сабабларини ўрганиш.
III.Қондирилмаган эҳтиёжларни аниқлаш.
I.Бозор сегментациясида товарларнинг тури, сифати ва миқдорига кўра турли талаб қўядиган истеъмолчиларни гуруҳларга ажратиш, турли мезонлар қўллашга асосланади.Шунингдек, бунда бозор бир таркибли ҳодиса тарзида эмас, балки айрим-айрим сегментлар мажмуи тарзида, ҳар бир сегмент доирасида алоҳида ўзига хос бир талаб намоён бўладиган ҳодиса тарзида ёндашилади.
Харидорларнинг товарларни сотиб олишдаги хулқ-атворлари, талаби ва товарларга муносабатидаги хусусиятларига қараб, гуруҳларга ажратишни бозор сегментацияси дейилади.Бозорда харидор(истеъмолчи)ларнинг маълум бир товарга бўлган талаблари хилма-хил ва ҳар бир харидор ўз дидига эга бўлади.
Мақсадли бозорда сегментларга ажратиш мезонларини танлаш кўп жиҳатдан товар ёки хизматнинг турига, шунингдек корхона бозор фаолиятида ҳал қилмоқчи бўлган масаланинг моҳиятига боғлиқ. Саноат товарлари ва кенг истеъмол товарлари учун танлов мезонлари бир-биридан кескин фарқ қилади. Мабодо муайян мезон харидорлар ўртасида пайдо бўлган фарқларни изоҳлаб беришга имкон бермаса, унда бошқа мезонни киритиш ва бу фарқларни равшан аниқлашга қадар тадқиқотларни давом эттириш лозим.
Сегментлашнинг асосий мақсади – бозордаги хатти-ҳара­кат­лар­ни ўрганиб, уларнинг моделини (образини) ва кела­жак­даги эҳтиёж талабларини қондириш даражасини тасаввур қилиш­дан ибо­рат.
Инновацион иқтисодиётда бозорни сегментлаш, бозорни ўрга­ниш­нинг асосий усули сифатида намоён бўлади. Бозорни тўғри сегментлаш, шу сегментнинг ўзига хос махсус эҳтиёжларига қатъий риоя қилинган ҳолда кам харажатлар билан товар етказиб беришни тўғри ташкил қилишдан иборатдир. Илмий тадқиқот, ишланма ва технологиялар натижаларини тижорталашуви шароитида истеъмол товарлари бозорини сегментлашда икки турдаги мезонлар қабул қилинади.
Биринчисида, харидорларнинг даромади, ёши, жинси, турар манзилгоҳи, оиланинг ҳаёт цикли, касби, турмуш тарзи ва шунга ўхшаш умумий белгилар ҳисобга олинади.
Иккинчи тур мезонларда сегментлашни ижтимоий гуруҳ қад­рият­лари тизими ёки уларнинг маркетинг стратегияси, шунингдек, масалан, янги маҳсулот, янги сотиш тизими кабиларга кўрсатила­ди­ган қизиқишлари асос қилиб олинади.
Амалиётда биринчи усул кўпроққўлланилади, иккинчи усу­л­ни қўллаш қўшимча кийинчиликларни келтириб чиқаради, чунки бунда ижтимоий социология ва психология соҳаларида бевосита тадқиқотлар олиб бориш йўли билан махсус ҳисоб-китоб ишларини амалга ошириш талаб этилади.
Мақсадли бозорда харидорларнинг муносабатларини табақа­лаш­тирадиган асосий омил даромад ҳисобланади ва бу мамлакат миқёсида харидорларни(истеъмолчиларни) даромад бўйича сег­мент­лашдан кенг фойдаланилади. Бу уч гуруҳга бўлинади.