Kirish. Qurilish materiallari va buyumlarining umumiy asoslari. Qurilish materiallarining asosiy xossalari

16.8-rasm. Yig‘ma temirbeton konstruksiyalarni omborlarga joylashtirish 
a-poydevor bloklari; b-to‘sinlar; v-qavatlararo plitalar; g-zinapoya marshlari. 
Temirbeton buyum va konstruksiyalarni tashish, omborxonalarga 
joylashtirish va montaj uchun ko‘tarishda xavfsizlik texnikasi qoidalariga qat’iy 
rioya qilish kerak.
4. Monolit temirbeton konstruksiyalar  

---

Rivojlangan mamlakatlar qurilish majmuasida bino va inshootlarni monolit 
temirbeton asosida barpo etish dolzarb masaladir. Monolit qurilish tizimi 
temirbeton buyum va konstruksiyalarni avvaldan tayyorlangan istalgan shakldagi 
unifikatsiyalashtirilgan yig‘ma qoliplarga quyish bilan xarakterli.
Monolit usulda bino va inshootlar qurilganda qurilish vaqti qisqaradi, 
montaj ishlari keskin kamayadi, imoratning mustahkamligi oshadi, qurilish 
maydonidagi omborxonaga zarurat bo‘lmaydi.
Hozirgi kunda og‘ir metall qoliplar o‘rniga engil pishiq metall va 
shishaplastiklardan yig‘iladigan universal qoliplarning ishlatilishi monolit qurilish 
tizimini yanada rivojlanishiga sabab bo‘lmoqda.
Monolit 
temirbeton 
konstruksiyalar 
asosan 
og‘ir 
va 
g‘ovak 
to‘ldirgichlardan tayyorlanadi. Turarjoy binolari devorlari yacheykali betonlar 
asosida qurilishi mumkin. Maxsus inshootlar monolit qurilishida o‘ta og‘ir, 
issiqlikka bardoshli, agressiv muxitlarga chidamli va boshqa turdagi betonlar 
ishlatiladi.
Monolit temirbeton uchun armatura zavodda yoki bevosita qurilish 
maydoni yaqinidagi armatura sehida yirik karkas bloklari va to‘rlari ko‘rinishida 
tayyorlanadi.
Beton qorishmasi temirbeton zavodida yoki qurilish maydonidagi beton 
qorish markazida tayyorlanadi.
Zavodda tayyorlangan beton qorishmasi avtobetonovozlar, masofa qisqa 
bo‘lganda avtosamosvallarda tashilishi mumkin. Beton qorishmasi tashilayotganda 
qatlamlanmasligi, atmosfera muxiti omillari ta’sirida tarkibi o‘zgarmasligi shart. 
Ayniqsa, O‘zbekistonning quruq issiq iqlimida beton qorishmasini tashishda 
suvsizlanishi oldini olish dolzarb masaladir.
Hozirgi vaqtda qurilish tizimida beton qorishmasini quruq holda tashilib va 
bevosita ob’ektning o‘zida suv bilan aralashtirilib ishlatish juda yaxshi natijalar 
bermoqda.
Qurilish maydonida beton qorishmasini uzatish kran, transporter, 
betonnasos yoki siqilgan havo vositasida ishlaydigan quvurlar orqali amalga 
oshiriladi.
Siqilgan havo vositasida ishlaydigan quvursimon transport yordamida 
beton qorishmasini 150 m gacha masofaga uzatish mumkin.
Monolit temirbeton konstruksiyalar uzluksiz yoki davriy usulda alohida 
bloklar yoki bo‘lmalar ko‘rinishida quyiladi. Uzluksiz usul bino va inshootda 
choklar bo‘lmasligi va beton tarkibiga maxsus talablar qo‘yilganda ishlatiladi.
Uzluksiz 
usulda 
armaturasi 
avvaldan 
taranglangan 
temirbeton 
konstruksiyalar, dinamik kuchlanishlar ta’sirida ishlaydigan poydevorlar va 
boshqalar tayyorlanadi.

---

Massiv inshootlar (to‘g‘onlar, gradirnyalar, poydevorlar) ishchi choklar 
bilan bloklarga ajratiladi, chunki harorat va kirishish ta’siridan hosil bo‘ladigan 
deformatsiyalanish qurilish yaxlitligiga ziyon etkazishi mumkin.
Beton qorishmasi qatlam-qatlam holda quyiladi va ichki titratkichlar 
yordamida zichlashtiriladi. Beton qorishmasi qolipga quyilgach, toki beton 
loyixadagi 
mustahkamlikka 
erishguncha 
parvarishlanadi. 
Bunda 
sement 
gidratatsiyasi ta’minlanishi uchun harorat va nisbiy namlikni zarur ko‘rsatkichlarda 
ushlab turish zarur.
Monolit betonlash ishlari yozda amalga oshirilganda yangi quyilgan beton 
yuzasi qurishidan va yog‘in-sochindan saqlanishi kerak. Buning uchun namni 
saqlaydigan yog‘och qipig‘i, qum, shlak kukuni sepish yoki polimer plenkalar, 
kanop to‘qimalar bilan yopish tavsiya etiladi. Qoliplar echilgan betonning vertikal 
qismiga suv sepilishi ruxsat etiladi.
O‘zbekistonning quruq issiq iqlim sharoitida monolit beton quyish alohida 
tadbirlarni amalga oshirishni taqozo qiladi. Bunda beton qorishmasini tashish, 
qoliplash, ayniqsa parvarishlash ishlariga alohida ahamiyat berish zarur. 
Avtomobil yo‘llari, aerodrom qoplamalari va shu kabi yuzasi katta temirbeton 
monolit konstruksiyalarni qurishda betonni parvarishlash uchun to‘shalma 
materiallar (polietilen, polipropilen plenkasi va sh.k.) yoki plenka hosil qiluvchi 
polimerlar (etinol laki, gelpolimerlar) ishlatiladi.
Monolit betonlash qishki davrda bajarilganda beton qorishmasini va 
qotayotgan betonni muzlashdan saqlash asosiy masaladir. Monolit betonni 
muzlashdan asrashning turli usullari mavjud. Betonni issiqlik izolyasiyasi 
materiallari bilan vaqtinchalik o‘rab qo‘yish, beton qorishmasi tarkibiga suvning 
muzlash haroratini pasaytiruvchi qo‘shimchalar (natriy xlorid, kalsiy xlorid va 
sh.k.) kiritish, “termos” usuli shular jumlasidandir. Issiqlik izolyasiyasi materiallari 
sifatida yarim bikr mineral plita, shishapaxta matlari (to‘shamalar), gidroizolyasiya 
qoplamali arbolit, kselolit plitalari, g‘ovak to‘ldirgichlar va sh.k. ishlatiladi. 
Xususiy hollarda ishlatiladigan “termos” usuliga binoan quyilgan beton 
konstruksiyaga maxsus egiluvchan materiallardan yasalgan “ko‘ylak” kiydiriladi 
va qoplamaning oraliq bo‘shlig‘iga qizdirilgan bug‘ yoki havo yuborib turiladi. 
“Termos” usuli serxarajat va texnik tomondan amalga oshirish murakkab bo‘lgan 
usul hisoblanadi.

---