Kirish. Qurilish materiallari va buyumlarining umumiy asoslari. Qurilish materiallarining asosiy xossalari

Nazorat savollari 
1.Materialning zichligi va o‘rtacha zichligi nima?
2.Suv shimuvchanlik, suv o‘tkazuvchanlik nima?
3.Sovuqqa chidamlilik va g‘ovaklik orasidagi bog‘lanish qanday?
4.Issiqlik o‘tkazuvchanlik va issiqlik sig‘imi nima?
5.Material mustahkamligi nima va u qanday omillarga bog‘liq?
6.Elastiklik, plastiklik va mo‘rtlik nima?
7.Qattiqlikni aniqlash usullarini keltiring.
8.Material xossalarining uning mikro va makrostrukturasiga bog‘liqligini aytib bering.
2- MAVZU 
 
TABIIY TOSH MATERIALLARINING ASOSIY XOSSALARI 
Reja:  
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Tog‘ jinslari va jins hosil qiluvchi minerallar.
3. Tabiiy tosh materiallari va buyumlari ishlab chiqarish.
4. Tabiiy tosh materiallari va buyumlarining asosiy xossalari.
5. Tabiiy tosh materiallari va buyumlari turlari.
6. Tabiiy tosh materiallarni emirilishdan saqlash usullari.

---

  
Tog‘ jinslarining tarkib topishi va sinflarga bo‘linishi
1. Umumiy ma’lumotlar  
 TOG‘ jinslari deb, bir yoki bir necha mineraldan tashkil topgan jinslarga 
aytiladi.
Mineral deb, kimyoviy tarkibi bir xil, fizik xossalari bir xil bo‘lgan tabiiy 
jinsdir.
Bitta mineraldan tashkil topgan tog‘ jinsiga monomineral, bir necha 
mineraldan tashkil topganiga polimineral deyiladi.
Tog‘ jinsi muayyan tarkibga va tuzilishga ega bo‘lib, geologik jarayonlar 
natijasida er qatlamida hosil bo‘lgan. Minerallar (ma’danlar) fizik va kimyoviy bir 
jinsli tabiiy jism bo‘lib, er qatlamida yuz bergan fizikkimyoviy jarayonlar 
natijasida paydo bo‘lgan.
Tabiatda minerallar turi 2000 ortiq bo‘lsada, tog‘ jinslari 50 yaqin 
minerallardan tashkil topgan.
Tog‘ jinslari monomineralli va polimineralli bo‘lishi mumkin.
Tabiiy tosh materiallari qurilishda mexanik qayta ishlangan holda va hom 
ashyo sifatida ishlatilishi mumkin. Sement ishlab chiqarishda ohaktosh, beton 
tayyorlashda esa qum va chaqilgan tosh millionlab kub metr ishlatiladi. Marmar, 
granit, 
ohaktosh 
kabilar 
arralanib, 
tekislanib 
bezak 
material 
sifatida 
qo‘llaniladi.Tabiiy tosh materiallari zaxiralari ishlatilganda ekologik muxitni 
asrash qonun qoidalariga albatta rioya qilish zarur. Bunda chiqindi kam hosil 
bo‘ladigan texnologiyalarni tanlash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Insoniyat tarixi toshdan yasalgan qurollar va asbob uskunalar orqali 
belgilangan tosh davridan boshlangan deb aytiladi. Bundan muqaddam, insoniyat 
I
. Отилиб чи
ққ
ан то
ғ
жинслари
Тошиб чи
ққ
ан
Чу
қ
урдаги массив
Вул
қ
ондан отилиб чи
ққ
ан
Қ
адимги топилгани
Сочилувчан
Янги топилган
Цементлашиб 
қ
олган
Гранит, сиенит, 
диорит, габбро
Кварц, порфир, 
ортоклаз, диобаз, 
порфирит
Липарит, трахит, 
андезит, базальт
Вул
қ
он туфи, 
туф, лава
Вул
қ
он 
кули, вул
қ
он 
қ
уми, пем
за

---

bilan hayvonlar o’rtasidagi tafovut jismoniy tomondan bo’lgan. Ammo insonlar 
toshdan foydalanishni boshlagan paytlardan boshlab ikkalasining ham dunyosi 
butunlay o’zgarib ketgan.
Tosh - qoyalarda mavjud bo’lgan yer ashyolari,materiali va minerallardan 
shakllanadigan tabiiy va qattiq modda deb aniqlab kelinadi.. Qoyani esa xech 
qanday aniq shakl va strukturaga ega bo’lmagan yerning ustki qatlamining qismi 
deb atash mumkin. Deyarli barcha qoyalar ma’lum kimyoviy tarkibga ega va 
organik moddalardan paydo bo’ladi. Qoya toshni shaklga keltiradigan minerallar 
esa : chaqmoqtosh,felspar, mika, dolimit va hokazolar. Qoyalardan qurilishga 
foydalaniladigan granit, basalt, trap, marmar, shifer, qumlitosh va ohaktoshlar 
olinadi. Xatto ularning narxi ishlatilishidagi ayrim cheklovlarga qaramasdan,bino 
qurilishida toshlardan foydalanish qayerda ishlab chiqarilishiga qarab an ‘anaviy 
bo’ladi. Qurilish maqsadlari uchun ishlatiladigan toshlarning tanlovini idora qilib 
turadigan holatlar: narx, usul, bezakning qiymati va chidamliligidir. Tarixdan ilgari 
davrdan beri toshlar ko’plab strukturalarning qurilishida foydalanilgan. Dunyo 
bo’ylab ko’plab qal’alar, Toj Mahal, Misrning mashxur piramidalari va Buyuk 
Xitoy devori, bularga ba’zi misollar bo’la oladi xolos. Shuningdek, toshlardan bino 
qurilishining 
barcha 
elementlarida 
qismlarni 
ko’tarib 
turagan 
yuk 
sifatida,shuningdek, binoning ko’rkamligi va go’zalligini yuksaltirishda keng 
foydalanilgan. Qurilish materiali sifatida toshlar sement va temirning rivojlanishi 
natijasida sekin asta o’z o’rnini yo’qotib borgan. Ikkinchidan, toshlardan qurilgan 
strukturaviy elementlarning kuchini muvofiq tarzda tahlil qilish mumkin 
emas.Bulardan foydalanishda to’siq bo’ladiga bshqa katta omillar: ularni yetkazib 
borish, hamda qurilishning sust sur’atidagi ko’p vaqtni oladigan bog’log’ich 
muammo qilib ko’rsatiladi.