Kristallografiya va mineralogiya

 
 

---

50 
Nazorat savollari: 
1. Lauegramma nimani aniqlab beradi? 
2. Kristallarni ichki tuzilishini nima asosida tekshiriladi? 
3. Kristall strukturasida asosiy hal qiluvchi nima? 
4. Atom va ion radiuslari nima bilan o‘lchanadi? 
 
12. Kimyoviy bog‘lanish turlari 
Kristallarni har xil usullar bilan tekshirish natijasida, ular orasida quyidagi 
bog‘lanishlar mavjudligi aniqlandi 
a) Ion bog‘lanish 
b) kovalent yoki molekulyar bog‘lanish 
v) metall bog‘lanish 
g) van-der-vaal’s bog‘lanishi 
d) vodorod bog‘lanishi 
Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, ayrim strukturalarda, zarrachalar bir- biri 
bilan bir bog‘lanishga ega buladi, lekin boshqa xollarda esa ular bir necha xil 
bog‘lanishga xam ega bulishi mumkin. Bir bog‘lanishga ega bo‘lgan strukturalar 
izodesmik yoki gomodesmik (izo, gomo - bir xil degan ma’noni bildiradi, desmo - 
bog‘lanish), har xil bog‘lanishga ega bo‘lgan strukturalar esa anizodesmik yoki 
geterodesmik (anizo, getero - har xil, turli degan ma’noni bildiradi) deyiladi. 
12.1. Ionli bog‘lanish 
Bu bog‘lanish pastlarda polyar, geterovalent va elektrovalent deb xam 
ataladi. 
Bu bog‘lanishga ega bo‘lgan birikmalar tashqi elektrik qavatini 8 yoki 18 
taga etkazishga harakat qiladi. Bu holda metall atomlari o‘zining tashqi qavatidagi 
elektronlarni berib musbat zaryadlanadi va kation holiga keladi, metall bo‘lmagan 
atomlar esa, o‘ziga elektron qabul qilib manfiy zaryadlanadi va anion holiga 
keladi. 
Atomlarni elektron berishi va ikkinchisini qabul qilishi ikki o‘lcham bilan 
o‘lchanadi. Bulardan birinchisi ionlanish darajasi (potensial ionizatsii) ya’ni bu 

---

51 
atomlarni o‘zidan elektron chiqarishga sarflangan kuch bilan o‘lchanadi. Ikkinchisi 
esa elektronlarni qabul qilish uchun sarflangan energiya (energiya srodstve k 
elektronu) 
Tashqi qavatni 8 elektron qilishga xarakat qiladigan elementlar (Li 
+1
; Na
+1
Mg
+2
, A1
+3
va boshqalar) inert gazlar gruppasi deyiladi, chunki ular tashki qavati 8 
ta elektronga ega bo‘lgan inert gazlariga to‘g‘ri kelib qoladi. 
Tashqi qavatidagi elektronlarni 18 ga to‘g‘irlaydigan elementlar kupro yoki 
inert metall (kupro yoki blagorodnix metallov) deyiladi. Bularga Cu
+1
, Ag
+1
, Au
+1
(Si dan S gacha, Ag dan Se gacha, Ai dan Te gacha) atomlarni ionlanishi faqatgina 
elektron qabul qilish bilan chegaralanmay, balki qolgan elektron qavatga ham ta’sir 
etadi. Birinchi navbatda hosil bo‘lgan musbat zaryadi ion biroz siqiladi, manfiy 
zaryadlangan ionni radiusi esa biroz kattalashadi (neytral atomga nisbatan) 
Buni NaCl misolidan yaqqol ko‘rinishimiz mumkin.