Kristallografiya va mineralogiya

Sof tug‘ma oltingugurt - S 
Oltingugurt polimorfizmni enantiotrop o‘zgarishlariga xos mineral bo‘lib, u 
bir necha xil modifikatsiyalarda uchraydi. Normal sharoitda eng barqaror 
modifikatsiyasi rombik singoniyadagi α - oltingugurt bo‘lib, u tabiy kristallardan 
iborat (17.4-rasm).
Ikkinchi monoklin singoniyadagi oltingugurtni β modifikatsiyasi yuqori 
temperaturada barqaror hisoblanadi. Monoklin oltingugurt 95,5°C gacha 
sovitilganda rombik oltingugurtga aylanadi. O‘z navbatida rombik oltingugurt 
95,5°C gacha qizdirilganda monoklin oltingugurtga aylanib, temperatura 
119°gacha ko‘tarilsa erib ketadi. γ - oltingugurt ham monoklin, ammo atmosfera 
bosimida va past temperaturada barqaror emas bo‘lib, oddiy uy temperaturasida α 
oltingugurtga aylanadi. Oltingugurtni kristallangan va amorf xillari uchraydi. 
Kristallangan oltingugurt organik birikmalarda (skipidar, oltingugurtli uglerod va 
kerosin) eriydi, amorf oltingugurt esa oltingugurtli uglerodda erimaydi.
17.4-rasm. Rombik oltingugurt 
Kimyoviy tarkibi. Oltingugurt odatda kimyoviy toza xolda uchraydi, ba’zan 
tarkibida 5,2% gacha selen (selenli oltingugurt), hamda tellur va margimush 
bo‘lishi mumkin.

---

93 
Ko‘p xollarda oltingugurt gilli va organik mexanik aralashmalar bilan 
ifloslangan bo‘ladi.
Singoniyasi: α - oltingugurt rombik, simmetriya ko‘rinishi rombo – 
dipiramidal – 3L
2
3PC. Fazoviy gruppasi: a
0
=10,48; b
0
=12,92; c
0
=24,55; a
0
: b
0
: c
0 
= 0,813:1,1:1,903.
Oltingugurt yaxlit massalar, tuproqsimon uyumlar, hamda kristall druzalar 
ba’zan gardlar xolida uchraydi. Kristallari ko‘pincha piramidal, kesik piramidal 
ba’zan rombotetraedrik va pinakoidal shakllarda uchraydi. Rombik oltingugurtlar 
kristallarining asosiy formalari bo‘lib dipiramidalar {111}, {113}, prizmalar 
{011}, {101} va pinakoid {001} hisoblanadi. Ko‘pincha oltingugurt kristallari 
parallel o‘simtalar hosil qiladi. Oltingugurtning rangi har xil sariqdan ba’zan 
qo‘ng‘ir va qoragacha bo‘ladi. Chizig‘ining rangi sarg‘ish. Kristall yonlari 
olmosdek, singan joylari yog‘langandek yaltiraydi. Kristallari qisman nur 
o‘tkazadi. Qattiqligi 1-2. Mo‘rt. Ulanish tekisligi {001}, {110}, {111} bo‘yicha 
mukammal emas. Solishtirma og‘irligi 2,05 – 2,08 . Ishqalanganda manfiy zaryad 
bilan elektrlanadi. Optik musbat. 2v=69° Ng=2,24-2,245; Nm=2,038; Np=1,951-
1,958; Ng- Np=0,287.
Kristall formasi, rangi, kichik qattiqligi va solishtirma og‘irligi, kristallarini 
singanda yog‘langandek yaltirashi, past temperaturada erishi – oltingugurtni 
aniqlashda xarakterli belgi hisoblanadi. Rentgeno-grammadagi asosiy chiziqlari: 
3,85; 3,21; 3,10. Oltingugurt uglerodda, skipidarda, kerosinda, eriydi, lekin HCl va 
H
2
SO
4
da parchalanmaydi. HNO
3
oltingugurtni oksidlantirib, H
2
SO
4
ga aylantiradi.
Sof tug‘ma olitngugurt yer qobig‘ining faqat eng ustki qismlarida va yer 
yuzida topiladi. U turli yo‘llar bilan hosil bo‘ladi.
Vulqon harakati natijasida uning kraterlarida va jins yoriqlarida yopishib 
qotadi.
1. Ruda konlarining oksidlanish zonasida metallarni oltingugurtli 
birikmalarini parchalanishidan yuzaga keladi.
2. Cho‘kindi gips qatlamlarini parchalanishi natijasida hosil bo‘ladi.

---

94 
3. Organik birikmalarni parchalanishi natijasida (asosan oltingugurtga boy 
asfal’t va neftlar).
4. Organizmlarni organik birikmalarini parchalanishidan.
5. Oltingugurtli vodorodni parchalanishidan (hamda SO
2
).
Oltingugurtni sanoatbop konlari asosan 3 tip bilan bog‘liq:
1) Vulqon konlari
2) Sul’fid konlarining oksidlanish zonasi bilan bog‘liq bo‘lgan mahsulotlar
3) Cho‘kindi konlar