Kristallografiya va mineralogiya

Sof tug‘ma temir – Fe  
Yer qobig‘ida uchraydigan sof tug‘ma temirni kelib chiqishiga qarab, kam 
uchraydigan tellurik (erda paydo bo‘lgan) va kosmik (meteorit tarzida yer yuziga 
kelib tushgan) mahsulotlarga ajratish mumkin. Tellurik temir tarkibida aralashma 
sifatida Ni, Co, Cu, Pt va boshqalar uchraydi.
Singoniyasi kubik. Simmetriya ko‘rinishi geksaoktaedrik – 3L
4
4L
3
6L
2
9PC. 
Fazoviy panjarasi markazlashgan kub shaklida bo‘lib, a
0
=2,8607.
Temirni kristallari juda mayda bo‘lib, haddan tashqari kam uchraydi. Odatda 
mayda – mayda noto‘g‘ri donachalar shaklida topiladi.
Temirni rangi po‘latdek kulrang, yaltirashi metallsimon. Chizig‘ini rangi 
ham po‘latdek kulrang. Kuchli magnitlik hususiyatiga ega. Egiluvchan. Qattiqligi 
4-5. Solishtirma og‘irligi 7-7,8.
Sof tug‘ma temir uchun diagnostik belgi bo‘lib kuchli magnitlik va 
egiluvchanlik hususiyati hisoblanadi. Rentgenogrammadagi asosiy chiziqlari: 2,02; 
1,430; 1,168.
Sun’iy yo‘l bilan temirni metallurgiya jarayonida uglerod yordami bilan 
quyidagi qaytarilish reaksiyasi orqali temir rudalaridan olish mumkin:
2Fe
2
O
3
+ 3C = 4Fe + 3CO
2
Tellurik temir mayda donachalar tarzida, ba’zan uyumlar xolida asos va o‘ta 
asos jinslarda uchraydi. Bundan tashqari donalar tarzida sochilma konlarda ham 
uchraydi. Hosil bo‘lishiga qarab tellurik temir magmatik va yer yuzi mahsuloti 
bo‘lishi mumkin. Birinchi holda u asos va o‘ta asos tog‘ jinslarini kristallanishidan 
yuzaga kelsa, ikkinchi holda esa nurash jarayonida yuzaga keladi. O‘zbekistonda 
sof tug‘ma temir Farg‘ona vodiysida topilgan. 
 

---

91 
Poliksen – (Pt, Fe) 
Tabiatda platina toza holda uchramaydi. Aralashma sifatida Fe, Jr, Pd va Rh 
(ba’zan Ni va Cu) uchraydi. 
Shuning uchun nomi poliksen (grekcha «poli» - ko‘p, «ksenos» - o‘ziga 
degan ma’noni bildiradi). Poliksen tarkibida Pt – 80-88%, Fe – 9-11% bo‘ladi. 
Izomorf aralashma sifatida Jr, Pd, Rh, Ni, Cu keladi. 
Singoniyasi kubik, simmetriya ko‘rinishi geksaoktaedrik - 3L
4
4L
3
6L
2
9PC. 
Fazoviy gruppasi: a
0
=3,91. 
Poliksen ko‘pincha noto‘g‘ri shaklli donalar holida uchraydi, ba’zan yaxlit 
massalar holida to‘planib sof tug‘malar hosil qiladi. Uning eng yirik sof tug‘malari 
Uralda topilgan bo‘lib tub konlardan topilgan 427,5 gramm, sochilma konlardan 
topilgani 9,62 kg keladi. Ba’zan kubik qiyofaga ega bo‘lgan mayda kristallari ham 
uchraydi. Ba’zan qo‘shaloq kristallari ham uchraydi. Poliksenning rangi 
kumushdek oqdan po‘latdek kulranggacha. Chizig‘i metalasimon po‘latdek 
kulrang. Yaltirashi metallsimon. Ulanish tekisligi yo‘q. Qattiqligi 4-4,5 solishtirma 
og‘irligi 15-19. elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. Magnitlik xususiyatiga ega. 
Silliqlangan shliflarda nurni qaytarish ko‘rsatkichi Yuqori: 65-70%. Poliksenni 
aniqlashda diagnostik belgi bo‘lib Yuqori darajadagi solishtirma og‘irligi, 
kislotalarda erimasligi va dahandam alangasida erishi hisoblanadi. Poliksen asosan 
magmatik sharoitlarda hosil bo‘lib, barqarorligi tufayli sochilma konlarda ham 
to‘planadi. Magmatik konlarda platina gruppa minerallari o‘ta asos va asos intruziv 
jinslarda uchraydi. Platinani konlari Kanadada (Sedberi), Kolumbiyada, Yangi 
Zelandiyada, Uralda ma’lum.
Platina O‘zbekistonda kam uchraydigan minerallar qatoriga kirib Chotqol 
tog‘larida va Markaziy Qizilqum konlarida uchratilgan. 
Platina gruppasi metallarining eng muhim xususiyati ularning qiyin erishi, 
elektr o‘tkazuvchanligi va kimyoviy turg‘unligidir. Bu metallarning bunday 
xususiyatlari ularni ximiya sanoatida (laboratoriya idishlari tayyorlashda, sul’fat 
kislotasi ishlab chiqarishda va boshqalarda), elektrotexnikada va sanoatning 

---

92 
boshqa tarmoqlarida ishlatilishiga sabab bo‘ladi. Platinani ancha miqdori 
zargarlikda va tishni protezlashda sarflanadi.