Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

3. Abu Rayhon Beruniyning iqtisodiy ixtirosi
1 Beruniy. Sbom ik statey к 1000 ietiyu so dnya rojdeniya. Т., «FAN», 1973. 121-130 bet.
58

---

«Qutadg‘u bilig» — Qutga, ya’ni baxt-saodatga eltuvchi bilim, degan 
m a’noni beradi. U ni mutafakkir shoir 1069-yilda yozib tamomlagan. 
Muallif bunday ulkan tarbiyaviy, m a’naviy, iqtisodiy tafakkur manbayi 
bo‘lgan asami yozish uchun uzoq tayyoigarlik ko‘radi. U ko‘plab o ‘lkalaiga 
sayohat qiladi, ko'plab madaniy-adabiy manbalami o'rganadi, tadqiq 
etadi. U deyarU barcha turkiy xalqlar yashaydigan o'lkalarda (Xitoy, 
Turkiston, Eron va Turon) b o ‘ladi.
Asar o ‘sha davrning podshohi Tavg‘ochxon huzuriga keltiriladi. Xon 
bu asar bilan tanishib chiqqach, uning badiiy, ilmiy, tarixiy, m a’naviy 
ahamiyatini haqqoniy taqdirlab, shoirga Xos Hojib unvoni beriladi. Ushbu 
asar XV asr o ‘rtalarida H irot shahrida qayta ko‘chiriladi. M a’lumki, bu 
davr Xirotda Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy kabi so‘z mulkining daholari ijod 
etar edilar. Shunday bir muhitda kitobga berilgan e’tibor asaming haqiqatda 
ham juda yuqori qiymatidan dalolat berar edi.
«Qugadg‘u bilig» biz uchun g‘oyat muhim iqtisodiy g‘oyalar ilgari 
surilgan asar sifatida ilmiy aham iyat kasb etadi. Asardagi iqtisodiy 
munosabatlarning turli jihatlari to ‘g‘risidagi iqtisodiy fikrlar, ayniqsa, 
qimmatlidir. Asarda mehnatga to ‘g‘ri haq to ‘lash, boshqalar mehnatini 
to ‘g‘ri taqdirlash, qadriga yetish, moddiy manfaatdorlik, kasb-hunar 
egallash, kuchli ijtimoiy himoya masalalariga katta o ‘rin berilgan. Asarda 
muallif taqsimot munosabatlariga, ulaming rag‘batlantiruvchi ahamiyatiga 
e ’tiborni qaratadi, zero, rag‘batlantirish kuchiga ega bo‘lgan taqsimot 
munosabati ishlab chiqarishni kuchaytiradi, jamiyat va xalq boyligini 
orttiradi. Yusuf Xos Hojib yozadi: «Xizmat ahli o ‘z mehnati natijasidan 
umidvor turadi. Umidini topmagan xodim ko‘ngli sinadi».
«Ammo xizmat qiluvchilarni hammasi ham bir xil emas. Ular turli- 
tum an toifalarga b o ‘linadi. X odim larning naf keltiruvchilari bor, 
shuningdek, nafi yo‘g‘i ham ancha. N af keltiruvchi kishiga xizmatiga loyiq 
ravishda tortiqlar berish kerak. Xizmatiga loyiq taqdir ko‘rgan xodimning 
boshi ko‘kka yetadi. Inson degani, axir, hayvon tengi emas. Ana shuni 
bilib, unga amal qilinsa, barcha ish ko‘ngildagidek b o ‘la d i...'»
Ko‘rinib turibdiki, alloma tekis taqsimotni, barchani bab-barobar 
ta ’minlash tizimini tanqid qilmoqda. H ar bir xodim o‘z mehnatiga, 
harakatiga, ish unumiga, keltirgan nafiga qarab taqdirlansa, ham m a ish 
ko‘ngildagidek bo'ladi. Shu bilan birga, har bir sohibkor, ish beruvchi