Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

2. Fiziokratlar iqtisodiy qarashlari
Fiziokratlar ta’limoti Fransiyada vujudga keldi, uning asoschisi Fransua 
Kene (1694-1764-yil) b o ‘ldi. Unga iqtisodchilarning katta guruhi (A. 
Tyurgo, V. Mirabo, V. Dyupon de Nemur, G. Letron va boshqalar) 
kirgan edi.
Fiziokratlar konsepsiyasining asosini «tabiiy tartib» haqidagi ta ’limot 
tashkil qiladi. U «tabiiy tartib» yoki «tabiiy huquq» asosida mavjud bo‘lgan 
atrof olamning obyektiv realligini tan olish m a’nosini bildiradi. Kene 
bunday huquqni Alloh tom onidan yuborilgan oliy haqiqat deb tushundi. 
Uning fikricha, ham m a odamlar albatta «tabiiy tartib»ga rioya qilishlari 
shart, chunki unga beriladigan «tabiiy huquq», «aql chirog‘i» deb tan 
olindi. Kene m a’rifatchilarning xulosalarini ajratib ko‘rsatmagan. Uning 
fikriga ko'ra, inson ham m a narsaga urinavermasligi, o ‘zining mehnati 
bilan hamma narsaga erishish mumkinligini tushunishi kerak. Fiziokratlar 
inson axloqi m e’yorlarini belgilashda «tabiiy huquq» g‘oyalariga tayangan 
edilar. «Tabiiy tartib» haqidagi ta’limotga asosan, Kene va uning ham fikrlari 
uni iqtisodiy va siyosiy qonunlar deb talqin qilinishiga sabab b o ‘ldi.
Fiziokratlar m aktabi m aterializm ni qattiq tanqid qildi. M aktab 
namoyandalari monetaristlaming «boylikning yagona shakli-oltin, uning 
asosi tashqi savdoda» degan konsepsiyasini tan oladilar. F. Kene va uning 
izdoshlari boylik iste’mol qiymatidan to ‘lanadi, deb hisobladilar. Pul 
muomaladagi vositachi rolini o ‘ynaydi, boylik asosini ular ishlab chiqa- 
rishda deb bildilar. Savdo boylik asosi bo‘la olmaydi, chunki savdo uchun, 
ularning fikricha, o'zaro teng qiymatning almashuvi (ekvivalent alma- 
shuv) xarakterlidir. Fiziokratlarning xizmati shundaki, ular qo‘shimcha 
mahsulotning yuzaga kelishi haqidagi tadqiqotlarni bevosita ishlab chiqarish 
sohasiga olib kirdilar, shu bilan kapitalistik ishlab chiqarish tahlili asoslarini 
yaratdilar. U lar birinchilardan bo‘lib kapitalni tahlil etdilar.
Fiziokratlarda ishlab chiqarish bir tom onlam a izohlandi: ishlab 
chiqarish sohasi sifatida qishloa xo‘ialigi ko‘rsatildi. holos. Shundan yer 
egalari mehnati yagona ishlab chiqaruvchi mehnat sanaladi. Fiziokratlarning 
qarashi feodalizm sharoitida o'ziga yo‘l ochgan yangi kapitalistik jamiyat 
ifodasi edi. Jarayonni izohlash uchun fiziokratlar faqat dehqonchilikdagi 
m ehnatni oshkora qilinadigan mehnat deb bildilar. Ulam ing fikricha,
90

---

sanoat xo‘jalikning ishlab chiqaruvchi sohasi sanalmaydi.
Fiziokratlar nazariyasida asosiy o ‘rinni «Sof mahsulot» va uni ishlab 
chiqarish masalasi egallaydi. «Sof mahsulot» go‘yoki qo'shim cha mah- 
sulotdir. «Yer boylikning asosi» ekanligidan kelib chiqib, F. Kene «sof 
mahsulot» dehqonchilikda ishlab chiqariladi deb hisobladi. Bu jihatdan 
qaraganda sanoat «foydasiz» soha sanaladi. Sof mahsulotning vaeona shakli 
renta hisoblanean.
Fiziokratlar «Sof mahsulot» ishlab chiqarishni qarama-qarshi fikrlar 
bilan izohladilar. Bir tom ondan, sof mahsulot tabiat in ’omi sifatida 
dehqonchilikka xos o'sishning tabiiy jarayonining natijasi hisoblanadi. 
Shu bilan birga, uning fikricha, dehqonchilik mehnatining natijasi ish 
haqi ustidan ortiqcha olingan narsadir. Foyda ish haqining bir ko'rinishi 
sifatida baholanadi.
Ishlab chiqarish haqidagi tushunchalariga ko‘ra F. Kene jamiyatni uch 
sinfga bo'ladi: 1) mulkdorlar sinfl (dvoryanlar, dindorlar, qirol va uning 
mulozimlari, chinovniklar); 2) kapitalistlar va yollanma ishchilarni 
birlashtirgan fermerlar sirifi va 3) mamlakatning savdo va ishlab chiqarishi 
bilan shug‘ullanuvchi fuqarolaridan tashkil topgan «unumsiz» sinf.
Fiziokratlar merkantilizmning iqtisodiy ta’limotini qat’iyan rad etdilar. 
Iqtisodiy siyosat sohasida ular davlatning mamlakat iqtisodiy hayotiga 
aralashmasligi tarafdori bo‘lib, kapitalistik raqobat sharoitida tadbirkorlik 
faoliyati erkinligini himoya qilib, har xil monopoliyalarga qarshi chiqdilar.
Fiziokratlar ta ’m inoti yuqori cho‘qqisini F. Kenening «Iqtisodiy 
jadvali» (1758) qabul qilingan ijtimoiy kapitalni takror ishlab chiqarish 
tahliliga urinish tashkil qildi.
Takror ishlab chiqarish jarayonini ko‘rib chiqib, F. Kene daromadning 
paydo bo‘lishi, kapital va daromadning o ‘zaro almashishi, ishlab chiqarish 
sarfi bilan yakuniy sarf orasidagi munosabatlami tahlil qildi. Qayta ishlab 
chiqarish jarayoni mavridi sifatida u «ishlab chiqarish mehnatining ikkita 
katta turi- xomashyo ishlab chiqarish va sanoat orasidagi munosabat» ni 
ko‘rsatdi. Bularning hammasi «Iqtisodiy jadval»da o ‘z aksini topdi.
F. Kene «Iqtisodiy jadval»ni tuzishda m a’lum qarashlardan kelib chiqib, 
qator mulohazalarni bayon etgan edi, ya’ni u ilmiy abstraksiyalashga 
suyandi. U oddiy qayta ishlashni tahlilning boshlanishi uchun qonuniy 
deb hisoblab, tashqi savdo ta ’sirida baho o ‘zgarishlarini mavhumlashtirdi. 
Ijtimoiy qayta ishlab chiqarishni tahlil qilar ekan, Kene tovar kapitali 
harakatini alohida olib qaradi, chunki qayta ishlab chiqarish masalasi, 
avvalo, ijtimoiy mahsulot realizatsiyasi masalasidir.
91

---

«Iqtisodiy jadval» fiziokratlarning hamma asosiy fikrlarini: jamiyatning 
uch sinfga (mulkdorlar, fermerlar va unumsiz) ajratilishi: sof mahsulot 
(qo'shimcha qiymat)ning faqat qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarilishi, sanoat 
uchun faqat qiymatning tuzilishi xarakterli ekanligi, savdoda teng qimmatli 
narsalar almashuvi erkin raqobatning natijasi ekanligini o ‘z ichiga olgan 
edi. Fermerlar kapitali dastlabki yillik avanslarga bo‘linadi. Kene umumiy 
jamoat mahsulotining qiymatiga aloqador va natural shakli orasidagi farqni 
ko‘rsatdi, kapital va daromad kategoriyalarini ajratdi.
«Iqtisodiy jadval» muallifi renta oladigan mulkdorlar egalik qiladigan 
yer-mulk mavjudligidan xo'jalikni yer ijaraga olib, kapital jam g‘aradigan 
fermerlar yuritishidan kelib chiqqan edi. Fermerlar kapitali ikki qismdan 
iborat:
1) 10 yilgacha muddatga berilgan, har yili o ‘ndan biri (1 milliard 
livr) yillik mahsulot qiymatiga kiruvchi 10 mlrd. livrdan iborat dastlabki 
avans (asosiy kapital);
2) Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish xodimlari ish haqi, hom ashyo 
chiqimlariga sarflanadigan 2 mlrd livrdan iborat yillik avans (aylanma 
kapital); kapitalning bu qismi bir yil davomida xizmat qiladi, uning 
qiymati esa mahsulot qiymatiga kiradi, u to ‘laligicha kapital o ‘m ini 
to'ldirishga sarflanadi. Fermerlarning yillik mahsulot qiymati oshirilgan 
kapital qiymati (13 mlrd. livr) dan tashqari 2 mlrd livr miqdoridagi sof 
mahsulot qiymatini o ‘z ichiga olib, jami 5 mlrd livmi tashkil qiladi.
0 ‘zining natural shakliga ko‘ra qishloq xo‘jaligi mahsuloti 1) aylanma 
kapital o ‘m ini qoplashga zarur bo‘lgan urug‘ va oziq-ovqatdan; 2) 
ayirboshlash uchun olingan oziq-ovqatdan; va 3) sanoat uchun olingan 
xomashyodan iboratdir.
Umumiy jam oat mahsulot qiymatiga bundan tashqari «unumsiz» sinf 
vakillari ishlab chiqarilgan 2 mlrd livr miqdoridagi mahsulot qiymati 
ham kiradi. Bu natural shakldagi sanoat buyumlaridir. Shunday qilib, 
umumiy jam oat mahsulot qiymati hammasi bo‘lib, 7 mlrd livmi tashkil 
etadi.
F. Kenening iqtisodiy jadvallari mazmunan ikki jadvaldan (katta va 
kichik) iborat bo‘lib, katta jadval «sof mahsulot» harakatini aks ettirsa, 
kichik jadval ijtimoiy kapital munosabati va qayta ishlab chiqarilishi 
jarayonini ko'rsatadi. Jamaot mahsuloti realizatsiyasi xo‘jalik yilining oxiriga 
(hosilni yig‘ib-terib olishga) m o‘ljallanadi. Bu jarayon umumlashgan holda 
quyidagi aktlarda ko‘rinadi.
Xususiy yer egalari (1-akt) o ‘zlarining 2 mlrd livr (oldingi davri
92

---

uchun olingan renta) pullarining 1 mlrd livriga fermerlardan oziq-ovqat 
mahsulotlari sotib oladilar, 2 mlrd livrga esa «unumsiz»lardan sanoat 
mahsulotlari sotib oladilar (2-akt). «Unumsiz» sinf vakillari savdodan 
tushgan 1 mlrd livrga fermerlardan oziq-oqvat mahsulotlari sotib olishadi 
(3-akt). Fermerlar o ‘z navbatida 1 mlrd livrga «Unumsiz»lardan m ehnat 
qurollarining buzilgan yerlarini tiklash uchun manifaktura mahsulotlarini 
sotib oladilar (4-akt). «Unumsiz»lar 1 mlrd livrga ishlab chiqarishni davom 
ettirish uchun xomashyo sotib oladilar (5-akt).
Realizatsiya davrida pul vositachilik rolini o ‘ynaydi. Pulning birinchi 
yarmi (1 mlrd livr) 1-aktdan so‘ng muomaladan chiqib, fermerlarda 
qoladi. Ikkinchi mlrd Uvr esa reaUzatsiyada qatnashib, oxirida yana 
fermerlarga qoladi. 2 mlrd livr hajmdagi pul xususiy yer egalariga renta 
sifatida toManadi. Buni hisobga olib, F. Kene davlatda hamma soliqlar renta 
oluvchilar-yer egalari tom onidan to ‘lanishini talab qilishni ilgari surdi.
«Iqtisodiy jadval»da faqat oddiy takror ishlab chiqarishgina muhokama 
qilinadi, boylik to ‘plash muammosi chetda qoldi. Kene fermerlar qo‘lida 
qolgan qishloq xo‘jaligi mahsuloti qismi qaysi yo‘l bilan realizatsiya 
qilinganini ko‘rsatmagan. «Unumsiz»lar m ehnat vositalarini tiklash 
zarurati e’tibordan chetda qoldi.
F. Kenening «Iqtisodiy jadval»lari qayta ishlab chiqarish jarayonini 
amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlarni birinchi bo‘lib ko‘rsatib 
bergan edi.
Fiziokratlaming oxirgi vakiU ko‘zga ko‘ringan fransuz davlat arbobi, 
mashhur iqtisodchi Jak Tyurgo (1727-1781) dir. U 1761- yildan qirol 
intendanti vazifasida, 1774-1776- yillarda esa bosh moliya nazoratchisi 
lavozimida ishladi. U ning asosiy asari «Boylikning shakllanishi va 
taqsimlanishi haqida mulohazalar» bo‘lib, kitob holatida 1776- yilda e’lon 
qilindi. Fiziokratlar konsepsiyasini bayon qilib, Tyurgo uni sistemasi 
tarzida rivojlantirdi.
Tyuigo iqtisodiy tengsizlikning paydo bo‘lishiga e’tibor berdi. Yollanma 
mehnatning yuzaga kelishi, uning Fikricha, ishlab chiqamvchilaming 
yerdan ajralishi bilan izohlanadi. Tyurgo fermerlar va «unumsizlar» 
orasidan odamlami xo'jayinlar va yollanma ishchilarga ajratib jamiyatning 
sinfiy tuzilishini ancha mukammal izohini ilgari surdi.
Tyuigo kapital jamg‘arish masalasini izohlab berishga intildi. U birinchi 
marta pul va kapital orasidagi farqlami ko‘rsatib bergan. Uning qarashlarida 
foyda daromadning alohida turi sifatida ko‘rinadi. Ish haqini ko‘rib chiqar 
ekan, Tyuigo uning harakatini mehnat bozorida ishchilar orasidagi raqobat
93

---

bilan bog'laydi. Bu uning fikricha, kun kechirish vositalari minimumi 
uchun ish haqi haqida m a’lumotlami beradi.
B o‘lg‘usi bosh moliya nazoratchisi sifatida Tyurgo fiziokratlar 
doktirinasini hayotiga tatbiq etishni tezlatish choralarini ko'rdi. U sexlarni 
yo‘qotib, dehqonlami yo‘l majburiyatidan ozod qildi, non savdosida 
erkinlikni amalga oshirishga, yer rentasini yagona to ‘lov sifatida joriy 
etishga intildi. Uning bu yangiligi dvoryanlar, aslzodalar tomonidan yaxshi 
kutib olinmadi. Demak merkantilizm kabi fiziokratlar qarashlari ham 
turlicha talqinlarda o ‘z ifodasini topgan edi.