Loyiha muallifi mehriniso xudaybergenova qalb gavhari o‘zbekiston ijodkor yoshlar to‘plami

Key words: writer, story, hero's speech, text, dialectism, dialect feature, dialect 
phenomenon, Kipchak dialect. 
Introduction. Xalq shevalari inson ruhiyatiga xos kechinmalarni asl holatda 
ifodalash imkoniyatiga ega nutqiy hodisadir. Shevalar kishi xarakterini ham qaysidir 
ma‘noda namayon etadi. O‗ziga xoslikni aks ettirishda, ayniqsa, badiiy asarlarda 
sheva unsurlari qahramonlarning xarakter xususiyati tasviriyligini va hayotiyligini 
ta‘minlashda muhim deyish mumkin. Shi ma‘noda shevaga xos so‗zlardan samarali 
foydalanish yozuvchining dialektal mahoratini ham belgilab beradi.
Material and Methods 
Keyingi paytlarda o‗z asarlarida shevaga xos xususiyatlarni singdirib, xalqchil 
obrazlarni yaratishga erishib kelayotgan yozuvchilar qatorida Luqmon Bo‗rixonni 
ham keltirish mumkin. ―Marhamatli kun‖, ―Titrayotgan tog‗‖, ―Quyosh hali 
botmagan‖ kabi asarlar muallifi L.Bo‗rixon 1965-yil 15-fevralda Qashqadaryo 
viloyati G‗uzor tumaniga qarashli Yangiobod mahallasida dunyoga kelgan. Toshkent 
Davlat Universitetining jurnalistika fakultetida tahsil olgan.
Ilk hikoyasi ―Begimqul katta‖ bo‗lib, 1987-yilda yaratilgan. Uning asarlari garchi 
ko‗p bo‗lsa-da, ‗‗Quyosh hali botmagan‖ qissasi alohida ahamiyat kasb etadi. Bu 
asarda yoshlarning hayot sinovlariga bardosh berishi, yigit va qizlarning jasorati
sodda, xalq tilida tasvirlangan. Qissaning badiiy tasvirida, ya‘ni voqealarda shevaga 
xos so‗zlardan mohirona tarzda foydalangan. Asarning matnida qishloq shevasi 
alohida ajralib turadi. Ya‘ni qipchoq shevasiga xos xususiyatlar eng ko‗p uchraydi. 
Ko‗plab hududlarda, jumaladan, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo shevalariga 
xos unsurlar bu asarda keng qo‗llanilganki, beixtiyor qahramonlar xarakterini 
nutqidagi dialektal so‗zlardan anglab yetish mumkin.
Results. ―Kuyov jigit bo‗p ketibsiz-ku, Tirkaship‖, – deb kulimsiradi muallim‖ [2, 9]. 
Bu gapda jigit, bo‗p, Tirkaship kabi birliklar dialektal mazmun kasb etgan. Ya‘ni 
qipshoq sheva elementlariga xos xususiyatlarni mujassam qilgan. Ya‘ni qishloq 
hududlarida [b] tovushi [p] tarzda, [e] tovushi esa [i] tarzda ifoda etilgani uchun turli 
shevaga xos so‗zlar vujudga keladi.
Jigit fonetik dialektizmida [y] tovushi [j] tovushiga o‗zgargan, yoshiga ko‗ra shaxs 
otini ifodalagan. Keyingi bo‗p morfologik dialektizmida [l] tovushining tushishi, 
ravishdosh qo‗shimchasining [–p] dialektal shakli qo‗shilishi kuzatiladi. Tirkaship 
birligini dialektal onomastik so‗zga misol deyish mumkin. Adabiy shakldagi 
Tirkashev singari qo‗llanilsa, obrazning nutqi rasmiylashib qoladi. Dialektizm esa bu 
holatning oldini olgan deyish mumkin. 
Yuqorida keltirilgan misoldagi bo‗p so‗zida esa tovush tushishi, tovush almashinishi 
kabi dialektal hodisalar kuzatilgan.

---

76 
―Xullas, Tanzila yangi xonadonga tez singishib ketdi. Abil akani
―Dadajon‖, Uldon chechani ―Onajon‖ deb ataydigan bo‗ldi‖ [2,20]. Bu gapda 
qo‗llanilgan checha birligi sof dialektal so‗z bo‗lib, yanga ma‘nosini ifodalaydi. 
―‗Checha – yanga, kelinoyi‖ [3]. Yurtimizning turli hududlarida bu dialektizm 
turlicha ifodalanadi. Bu birliklar adabiy tilning leksik qatlamiga singib borayotgan 
dialektal so‗z bo‗lsa-da, shevaviy xususiyatini yo‗qotmagan.
―Shu payt qiya ochiq darvozamizdan Uldon checha bosh suqdi. 
–Hamsoya-yu-yu…‖ [2, 18]. 
Gapdagi hamsoya dialektal so‗zining ma‘nosi quyidagicha: ―Hamsoya – 
soya ostida birga: qo‗shni. Yonma-yon hovlida yashovchi; qo‗shni‖[3]. Qashqadaryo 
hududida shunday talaffuz etilsa, Samarqand viloyatida esa hamsiya shaklida ifoda 
etiladi. 
―Quvondiq aka otamning eski qadrdonlaridan bo‗lib, tog‗ tomonlarga 
yo‗li tushgan paytlari ba‘zan biznikiga ham qo‗nib o‗tar, momaqaldiroqdek gurillab 
gurungni gurungga ular, ora-chora jo‗rasini ham cho‗lga ko‗chib borishga da‘vat 
qilar…‖[2, 5].
Insonlar o‗rtasidagi qizg‗in suhbatlar davrani qizdiradi va bu gurung ham 
deyiladi. ―Gurung – 1. Qizg‗in suhbat, gap; bahs. 2. Gap‖ [3]. Qizg‗in suhbatlarni 
nafaqat gurung deymiz, balki gap-gashtak deya ham shevalarda ishlatamiz.
―–Soatjon, yugur anovining ortidan, deya u qizcha tomon imo qildi, - 
qochib ketyapti, aylanay sendan, yugur, ushlab kel!‖ [2, 13]. Anovi olmoshi ana shu 
olmoshining qisqartirilgan va shevaga xos variant hisoblanadi. Bu olmoshni ikki xil 
ma‘noda ifodalash mumkin. Ular quyidagilardir: ‗‗Anovi – 1. O‗zidan naridagi shaxs, 
narsa va shunga ishora qiladi. 2. Gapirilayotgan vaqtda ko‗z oldida yo‗q, ammo 
ma‘lum shaxs, narsa va shunga ishora qiladi ‗‗ [3]. Bu so‗zni shevaga xos shakli 
bo‗lgani bilan, u anov, anavi deya ham Samarqand, Sirdaryo, Jizzax viloyatlarining 
ayrim hududlarida foydalaniladi.
―Jan-u jadal boshlanib, atom bomba kasofatidan dunyoniing kuli ko‗kka 
sovirilsa, mol-u mulkim kimga ham qolardi degan o‗yda iztirob chekib yurgan usta 
Abil sahar chog‗i bisotidagi bor-yo‗q ikki bosh oriq qo‗yni bir paytlar pochtachi 
Tog‗ay tog‗adan sotib olgan…‖ [2, 3].
Yer yuzidagi nimjon, etsiz jonzot yoki hayvonga nisbatan oriq so‗zi 
ishlatiladi. ‗‗Oriq – badaniga et bitmagan, ozg‗in, kamgo‗sht‖ [3]. Bu so‗z ham 
yuqoridagi so‗zlar kabi turli xil tarzda talaffuz qilinadi. Arriq, orriq deya esa 
Samarqand, Jizzax, Qashqadaryo viloyatlarining qishloq hududlarida ifodalanadi. 
Ya‘ni bu dialektizmlarda tovushlarning qavatlanish dialektal hodisasi kuzatilgan.