Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti
A. Voqea, hodisa va predmetlarni idrok qilish
Download 4.6 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- V. Idrok qilingan ma’lumotlarni ko‘rsatmada qayta tiklash. Idrok qilishga ta’sir etuvchi omillar ob’ektiv omillar sub’ektiv omillar
- Qayta tiklash bosqichida ko‘rsatuvning tashkil topishiga ta’sir qiluvchi ob’ektiv va sub’ektiv omillar
- E’tibor qiling!
- So‘roq qilishga tayyorgarlik ko‘rish
- So‘roq qilishga tayyorgarlik ko‘rishga oid harakatlar
- Savol-javob bosqichida
- Jabrlanuvchi va guvohlarni so‘roq qilish taktikasi
|
A. Voqea, hodisa va predmetlarni idrok qilish. Ko‘rsatuv so‘roq qilinuvchining bergan dalillarini idrok qilishdan boshlansa, kriminalistikada esa so‘roq qilinuvchi o‘zi idrok qilgan voqea va hodisa jinoiy huquqiy xususiyatga ega ekanligini tushunib etgandan so‘ng boshlanadi. Psixologik ko‘rsatuv tashkil topish vaqtiga ko‘ra, tergovdagi ko‘rsatuvdan oldin yuzaga keladi, ya’ni guvoh dastlab voqeani idrok qiladi, so‘ngra esa uning navbatdagi tergov uchun ahamiyatli ekanligini tushunib etadi. Tashqi olamni idrok qilishning oddiy shakli his etishdan boshlanadi. His etish bu real olamdagi predmet va hodisalarning sezgi organlariga bevosita ta’siri natijasida yuzaga kelgan ayrim sifat va xususiyatlarning oddiy ifodasidir. His etish ob’ektiv borliqning sezgi organlarimizga ta’sirining natijasi bo‘lib, u boshlang‘ich psixologik bilish protsessi hisoblanadi. Tashqi moddiy olam predmetlarini his etish, ko‘rish, eshitish, teri orqali sezish, ushlab ko‘rish sezgi organlarimizga ta’sir etish yordamida yuz beradi. His etish orqali biz predmetlarning rangi, hidi, ta’mi, silliqligi, dag‘alligi va shu kabi xususiyatlarni bilib olamiz. 265
So‘roq qilinuvchilarning ko‘rsatuvidagi ma’lumotlar ularning ongida qayta tiklanganligi sababli ularning hajmi va sifati ob’ektiv va sub’ektiv omillar bilan belgilanadi. Predmet va hodisalarni etarlicha to‘la va aniq idrok qilishga zehnning normal sharoiti etarlicha qulay bo‘lmasligi kabi ob’ektiv omillar ta’sir ko‘rsatadi.
266
B. Idrok qilingan predmet, voqea va hodisalarni xotirada eslab qolish. Har qanday ko‘rsatuv ham odatda keyin yuzaga keladi. Idrok qilingan voqea hodisani so‘roq vaqtida xotirada tiklashgacha ba’zan ma’lum vaqt o‘tadi. Idrok qilingan ma’lumotni lozim paytda xotirada tiklash uchun uni yodda saqlab qolish zarur. Kishi idrok qilgan barcha ma’lumotlar o‘zaro aloqada bo‘lib, vaqtincha miyada saqlanadi. Xotira- bu ma’lumotlarni keyingi davrda uzatish, oldin nima idrok qilingan bo‘lsa, o‘shani xotirada mustahkamlash, saqlab qolish va uni tiklash orqali ifodalanadigan aqliy faoliyatdir. Xotirada saqlab qolishning to‘laligi, xotira tipiga, uning mashqlantirilganligiga, saqlab qolish usullari va hodisa yuz bergandan to uni tiklashgacha o‘tgan vaqtga bog‘liqdir. Xotira o‘z navbatida aniq tasvirli, og‘zaki, mantiqiy tuyg‘u, hayajonli, harakatdagi xotiraga bo‘linadi. Harakatdagi xotira yordamida jismoniy harakat holatlari bilan bog‘liq barcha o‘zgarishlar, xotirada hayajonli ko‘rgazmali tasavvurlar, predmetlarning tashqi obrazlari; og‘zaki aytilgan yoki o‘qib berilgan nutq yaxshi saqlanib qoladi. V. Idrok qilingan ma’lumotlarni ko‘rsatmada qayta tiklash. Idrok qilishga ta’sir etuvchi omillar ob’ektiv omillar sub’ektiv omillar kuzatilayotgan voqeaning qisqa muddatliligi, qisqa vaqt ichida sezgi organlari barcha hodisani tasavvur qila olmaydi kuzatishdagi noqulay ob-havo sharoiti kuzatish vaqtidagi yorug‘likni yetarli bo‘lmasligi idrok qilishning bir xil vaziyatdaligi kuzatilayotgan voqea
va ob’ektlar harakatining davomiyligi kuzatiluvchi yoki ta’sir etuvchi omilning juda ko‘pligi yoki kamligi kuzatilayotgan hodisa vaqtida shovqinning kuchliligi professional malaka sezgi organlarining normal holati, charchoq va hayajonning yo‘qligi horg‘inlik yoki mastlik, kuzatilgan voqea va hodisalarni bilmaslik, tushunmaslik qabul qilishning tanlanishi sezgi organlarining xususiyatlari kuchli hayajonlanish, g‘amginlik ruhiy ezilganlik holati kuzatilayotgan hodisaning murakkabligi hodisaga e’tiborsizlik, voqeaga loqaydlik bilan qarash
267
Ko‘rgan voqea hodisalarni eslab qolish ularni qayta tiklash bilan chambarchas bog‘liqdir. Qayta tiklash - bu inson xotirasida nima saqlangan bo‘lsa, o‘shani og‘zaki yoki yozma bayon qilishdir. Ma’lumotlarning sofligi faqat qabul qilish va eslab qolishning sifatigagina emas, balki shu bilan birga so‘roq qilinuvchining ruhiy holati, ma’lumoti, farosati, xarakteri, tasavvur etish qobiliyati, ta’sirlanish darajasi, shart-sharoitlariga va tergov taktikasiga bog‘liqdir.
Idrok qilishdan so‘ng ko‘p o‘tmay bevosita qayta tiklash odatda keyinga qoldirilgan tiklashga nisbatan ancha to‘liq va aniq bo‘ladi. SHuning uchun u yoki bu voqeaga nisbatan so‘roqni keyinga qoldirish maqsadga muvofiq emas.
E’tibor qiling! So‘roq qilish taktikasi uchun oldin idrok qilingan ma’lumotlarni qayta tiklashning psixologik qonuniyatlari katta rol o‘ynadi. Qayta tiklash bevosita va bavosita, ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo‘lishi mumkin. U ikki xil shaklda amalga oshadi: birinchisi bilib olish, ya’ni ob’ektni qaytadan ko‘rish orqali tiklash, ikkinchisi eslash orqali, ya’ni ob’ektni xotirada qayta tiklash. Qayta tiklash bosqichida ko‘rsatuvning tashkil topishiga ta’sir qiluvchi ob’ektiv va sub’ektiv omillar qayta tiklash jarayonida so‘roq qilinuvchining emotsional holati (hayajonlangan yoki xotirjam, xafa yoki xursandligi kabilar) gumon qilinuvchi va ayblanuvchilarda tez-tez uchrab turadigan “o‘z fikrini himoya qilish”ga urinish harakati kishilarning ta’sirlanishga moyilligi (masalan, irodasiz kishilarda, bolalarda ta’sirlanish kuchli bo‘ladi) so‘roq qilinuvchining mijozi va tabiati, xayolparastlikka moyilligi so‘roq qilinuvchining o‘z fikrini tuzish qobiliyati
268
Tergovchi ko‘rsatuvni qabul qilishda ayrim xatolikka yo‘l qo‘yishi mumkin. Bu xato so‘roq qiluvchining tegishlicha professional tayyorgarlik ko‘rmagani natijasidadir. SHunday qilib, ko‘rsatuvning sifati so‘roq predmetiga, qabul qilishning tashqi sharoitiga, xotirada saqlab qolishga, qayta tiklashga hamda so‘roq qilinuvchi va so‘roq qiluvchining shaxsiy sub’ektiv sifatlariga bog‘liqdir.
So‘roq qilishning umumiy qoidalari O‘zR JPKning 10-bobida belgilangan. So‘roq qilish o‘z ichiga tayyorgarlik ko‘rish va so‘roqni
keltirishning quyidagi asosiy taktik qoidalariga rioya etish muhimdir: 1) ulardan tejamli, oqilona foydalanish zarur, ularni keltirishga shoshilmaslik, erkin so‘zlash bosqichi imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish, so‘roq qilinuvchining o‘zi muayyan axborotni berishi uchun imkoniyat yaratish lozim; 2) tergovchi savollarni qo‘yish yo‘li bilan aniqlanayotgan holatlardan xabardor ekanligini bildirishi, so‘ng esa tegishli dalillardan foydalanishi lozim; 3) so‘roqda qo‘qqisdan ish ko‘rish omilidan foydalanilgan hollardan tashqari, dalillar faqat ayblanuvchi ular bilan bog‘liq barcha holatlar haqida so‘roq qilinganidan keyin ko‘rsatilishi lozim, shunda u mazkur dalillarni rad eta olmaydi; 4) tergovchi qo‘lga kiritilgan dalillarning har biriga oldindan baho berishi, ularning o‘rtasidagi mantiqiy aloqalarni aniqlashi, ulardan so‘roqda foydalanilgan holda ayblanuvchi qanday vajlar keltirishi mumkinligini prognozlashtirishga urinishi lozim; 5) dalillarni ko‘rsatayotganda ularning so‘roq qilinuvchi uchun kutilmagan bir hol bo‘ladigan, ularni yolg‘on talqin qilishni qiyinlashtiradigan birikmasini nazarda tutish kerak; 6) ayrim dalillarning ruhiy ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlarini hisobga olish muhimdir; 7) agar birinchi urinish kutilgan natijani bermagan bo‘lsa, yana bir marta urinib ko‘rish uchun tergovchining ixtiyorida muayyan muqaddam oshkor etilmagan dalillar saqlanishi lozim; 8) so‘roq qilish jarayonida ayblanuvchini haqqoniy ko‘rsatuvlar berishga to‘g‘ridan- to‘g‘ri chaqirish yaramaydi, uni qilmish to‘g‘risida haqqoniy ko‘rsatuvlar berish zarur, degan fikrga asta-sekin yaqinlashtirish uchun turli taktik usullarni qo‘llash maqsadga muvofiqdir. 269
o‘tkazish va uning natijalarini rasmiylashtirish kabi bosqichlarni qamrab oladi.
So‘roq qilishga tayyorgarlik ko‘rish so‘roq qilinuvchidan to‘liq va ishonchli ko‘rsatuvlar olishning zaruriy sharti hisoblanadi. So‘roq qilishga tayyorgarlik ko‘rish jarayonida tergovchi beriladigan savollarning ta’riflarini, shuningdek ularni berish oldinma- ketinligini ishlab chiqishi lozim. U muayyan dalilni, masalan, so‘roq qilinuvchi yolg‘on gapirayotganini fosh qiladigan dalilni ko‘rsatishga uning reaksiyasini mumkin qadar aniq prognozlashtirishi, ko‘rsatilgan dalillarni himoya qilish uchun o‘zining rad etib bo‘lmas vajlarini nazarda tutishi zarur.
Agar ish bo‘yicha bir necha shaxsni so‘roq qilish kerak bo‘lsa, ularni qaysi oldinma-ketinlikda so‘roq qilishni belgilash muhimdir. Jinoyat ishi bo‘yicha eng muhim ma’lumotlarni biladigan yoki turli sabablarga ko‘ra (betobligi, keksa yoshda ekanligi) voqeaning ayrim holatlarini unutib qo‘yishi mumkin bo‘lgan shaxslar birinchi bo‘lib so‘roq qilinadi. Ayblanuvchiga biron-bir jihatdan qaram holatda bo‘lgan
tergov qilinayotgan jinoyat ishi materiallarini sinchiklab o‘rganish so‘roq predmetini, ya’ni qaysi holatlar to‘g‘risida ko‘rsatuvlar olish zarurligini belgilash so‘roq qilinuvchining psixologik xususiyatlarini, uning fe’l-atvori, ma’naviy-ruhiy mo‘ljallarini, tergov qilinayotgan ishga bo‘lgan munosabatini, protsess asosiy ishtirokchilari, eng avvalo ayblanuvchi (gumon qilinuvchi) va jabrlanuvchi bilan uning o‘zaro munosabatlarini o‘rganish ish bo‘yicha to‘plangan dalillarni o‘rganish, ularga baho berish, ularni so‘roq qilish jarayonida foydalanish uchun tayyorlash ish bo‘yicha to‘plangan dalillarni o‘rganish, ularga baho berish, ularni so‘roq qilish jarayonida foydalanish uchun tayyorlash so‘roqda qonunda nazarda tutilgan shaxslar (himoyachi, pedagog, tarjimon, mutaxassis va b.q.) ishtirok etishini ta’minlash nutqli axborotni qayd etish texnik-kriminalistik vositalarining tayyorligini tekshirish
270
shaxslarni ayblanuvchi ularga ta’sir ko‘rsatishga ulgurmasligi uchun boshqalardan oldin so‘roq qilish tavsiya etiladi. Gumon qilinuvchiga tergovchi u bilan qiziqayotgani haqida xabar qilishi mumkin bo‘lgan shaxslarni so‘roq qilishga shoshilmaslik kerak. Bir nechta ayblanuvchilar mavjud bo‘lgan holda ularning qaysi biridan eng haqqoniy ko‘rsatuvlar olish mo‘ljallanayotgan bo‘lsa, o‘sha ayblanuvchi birinchi bo‘lib so‘roq qilinadi. Bu erda jinoyatni sodir etishda ikkinchi darajali rol o‘ynagan, ilgari jinoiy javobgarlikka tortilmagan, shuningdek aybdorligi rad etib bo‘lmaydigan dalillar bilan quvvatlangan sub’ektlar nazarda tutiladi. So‘roqqa chaqirish usuli va tartibi ham ancha muhim ahamiyat kasb etadi (telefon orqali, chaqiruv qog‘ozi yuborish yo‘li bilan, qarindoshlari, tanishlari orqali va h.k.). So‘roq qilish va u bilan bog‘liq rasmiyatchiliklar uchun qancha vaqt sarflanishini oldindan belgilash zarur. Agar bir nechta so‘roq o‘tkazish mo‘ljallanayotgan bo‘lsa, ularni rejalashtirishda so‘roq qilinuvchilar bir-biri bilan muloqot qilmaslik choralarini ko‘rish lozim. So‘roqqa tayyorgarlik ko‘rish yozma reja tuzish bilan yakunlanadi. Ushbu rejada so‘roq qilish vaqti, vazifalari, aniqlanishi lozim bo‘lgan masalalar doirasi, savollarni qo‘yish oldinma-ketinligi, ko‘rsatish mo‘ljallangan ashyoviy, yozma dalillar qayd etiladi.
shaxsiga ishonch hosil qiladi, bayonnomaning so‘rovnoma qismini to‘ldiradi, so‘roq qilinuvchiga uning huquqlari va majburiyatlarini tushuntiradi. Mazkur bosqich
so‘roq qilinuvchining shaxsiy xususiyatlari bilan tanishish, u haqda umumiy tasavvur hosil qilish, u bilan psixologik aloqa o‘rnatishga yordam beradi.
uchun chaqirilishiga sabab bo‘lgan holatlarni bayon etishini nazarda tutadi. Ushbu bosqichda so‘roq qilinuvchining gapini zaruratsiz bo‘lish tavsiya etilmaydi. So‘roq qilinuvchiga erkin so‘zlash imkonini berish ayrim hollarda tergovchi hatto xayoliga ham keltirmagan holatlardan xabar topishi uchun imkoniyat yaratadi. Savol-javob bosqichida tergovchi so‘roq qilinuvchidan erkin so‘zlash jarayonida olingan axborotga tayangan holda aniqlik kirituvchi, Esda tuting! So‘roqni o‘tkazish to‘rt asosiy bosqichda amalga oshiriladi: dastlabki bosqich, erkin so‘zlash bosqichi, savol-javob bosqichi va yakunlovchi bosqich. 271
to‘ldiruvchi, eslatuvchi, muayyanlashtiruvchi, nazorat savollarini beradi, zarur holda unga dalillarni keltiradi. Savollar aniq va lo‘nda ko‘rinishda qo‘yilishi, javobga yashirincha ishora qilmasligi kerak. So‘roq odatda tergovchi xonasi yoki maxsus ajratilgan xonada olib borilishi kerak. So‘roq qilish xonasida so‘roq qilinuvchi o‘zini nihoyatda erkin sezishi, uning ruhiyatiga moslangan bo‘lishi, so‘roq qilinayotgan xonada kishi e’tiborini chalg‘itadigan keraksiz narsalar, jihozlar bo‘lmasligi, hattoki tashqi dunyo bilan aloqa uzilgan bo‘lishi zarur. Ayblanuvchini so‘roq qilishdan oldin tergovchining butun harakati, e’tibori faqat shu masalaga qaratilishi, mazkur tayyorgarlikda tergovchi sertakalluf bo‘lishi bilan o‘zini davlat vakili sifatida ko‘rsata olishi lozim. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini so‘roq qilishdan avval unga nisbatan qanday dalillar mavjud, so‘roq jarayonida ular yolg‘on ko‘rsatuv berar bo‘lsa, uni fosh etish uchun qo‘llanadigan dalillar, hujjatlar puxta tekshirilgan bo‘lishi lozim. So‘roq jarayonida so‘roq qilinuvchi shaxsga uni ko‘rsatmasini tekshirish, ayrim qismlarini to‘ldirish va aniqlash uchun qo‘yiladigan savollar oldindan, taxminan bo‘lsa-da, tayyorlanib qo‘yilishi lozim.
Jinoyat ishi bo‘yicha aniqlanishi lozim bo‘lgan muayyan holatlarni biladigan shaxs guvoh tariqasida so‘roq qilinishi mumkin. Agar guvoh ko‘rsatuvlar berishni istasa, u keyinchalik mazkur ko‘rsatuvlardan bosh tortgan holda ham ulardan dalillar sifatida foydalanilishi mumkinligi haqida ogohlantirilishi lozim. Guvohlar tergov qilinayotgan voqea qanday rivojlanganini kuzatgan shohidlarga va turli holatlar (masalan, jinoyatni sodir etishga tayyorgarlik ko‘rish, yashirinib yurgan jinoyatchi turgan joy) to‘g‘risida nimalarnidir biladigan guvohlarga bo‘linadi. So‘roqning boshida tergovchi guvoh bilan psixologik aloqa o‘rnatishga harakat qilishi, unga xayrixohlik va hurmat bilan munosabatda bo‘lishi lozim. Muhim ma’lumotlarni xabar qilishdan bo‘yin tovlayotgan, yolg‘on ko‘rsatuvlar berayotgan vijdonsiz guvohni so‘roq qilayotganda mazkur pozitsiya motivlarini aniqlash va bartaraf etish muhimdir. So‘roq qilinuvchi shaxsining ijobiy jihatlariga, uning fuqarolik burchiga murojaat etish samara berishi mumkin. Bunday guvohni so‘roq qilish taktik usullari qatoriga ko‘rsatuvlarni mufassallashtirish, shuningdek 272
ko‘rsatuvlardagi ichki ziddiyatlarni, ularning qo‘lga kiritilgan boshqa dalillar bilan mos kelmaydigan jihatlarini aniqlash kiradi. Savollar va javoblar bosqichida olingan ma’lumotlar qayd etilgandan keyin so‘roq qilinuvchiga aniqlangan ziddiyatlar namoyish etiladi, ularning sabablarini tushuntirish taklif qilinadi. Qo‘shimcha, nazorat, fosh qiluvchi savollarni qo‘yishda so‘roq sur’atini jadallashtirish vaqt taqchilligini yuzaga keltiradi va so‘roq qilinuvchiga o‘z ko‘rsatuvlarida mavjud ziddiyatlarning maqbul izohini topishga imkon bermaydi, bu uni tashvishga soladi, oldindan tayyorlangan yolg‘on ko‘rsatuvlarni xabar qilishga o‘z e’tiborini jamlashga halaqit beradi. Guvohlar va jabrlanuvchilarni so‘roq qilishda vijdonan yanglishishga chek qo‘yish, unutilgan faktlar va holatlarni eslashga yordam berish taktik usullarini qo‘llash ayniqsa muhimdir. Bunda ba’zan so‘roq qilinuvchining idrok etish qobiliyati va sub’ektiv imkoniyatlari (qulog‘i og‘irlik, shabko‘rlik va sh.k.)ni aniqlash ko‘maklashadi. Unutilgan faktlar va holatlarni eslashga so‘roqning qulay muhiti, tergovchining xayrixohligi va xushmuomalaligi imkoniyat yaratadi. Idrok etilgan faktlar va voqealar xotiraga bir-biri bilan, shuningdek ulardan oldingi va keyingi taassurotlar bilan bog‘liq holda o‘rnashadi. Bunda taassurotlar yoki kechinmalarni eslash xotirada tergov qilinayotgan jinoyat voqeasi tafsilotlarini jonlantirishi mumkin. YAnglishishga yo‘l qo‘ymaslik, so‘roq qilinuvchiga muhim faktlarni eslashga yordam berish unga dalillarni ko‘rsatish, ilgari olingan ko‘rsatuvlarni o‘qib eshittirish, boshqa shaxslar bilan o‘tkazilgan so‘roqlarning fonogrammalari va videoyozuvlarini qo‘yish berish, yuzlashtirishlar o‘tkazish yo‘li bilan ham amalga oshirilishi mumkin. Bunda so‘roq qilinuvchiga ashyoviy dalillar, turli hujjatlar ko‘rsatilishi, hodisa sodir bo‘lgan joy sharoitlarining videoyozuvlari namoyish etilishi, gumon qilinuvchilarni tanib olish uchun ko‘rsatish o‘tkazilishi mumkin. Jabrlanuvchilarni so‘roq qilish taktikasi xususiyatlari birinchi navbatda ularning ko‘rsatuvlarini shaklantirish xususiyati bilan bog‘liq. Jabrlanuvchi so‘roq qilish sub’ekti sifatida ushbu tergov harakatini o‘tkazish jarayonida alohida o‘rin egallaydi. Jabrlanuvchining ushbu holati unga nisbatan sodir etilgan jinoyat va uning oqibatlari keltirib chiqargan jismoniy azob-uqubatlar va ruhiy iztiroblar bilan belgilanadi. Jabrlanuvchi his qilayotgan qo‘rquv, og‘riq, stress, ruhiyatga shikast 273
etkazuvchi vaziyatdan tezroq chiqish istagi, jinoyatchining hujumini qaytarishga urinishlar bilan belgilangan kuchli ruhiy hayajonlanish holati, qattiq iztiroblar jabrlanuvchining o‘ziga xos ruhiy holatini yuzaga keltiradi. Garchi ko‘pincha jabrlanuvchilarning ko‘rsatuvlari ancha to‘liq va ishonchli bo‘lsa-da, ular ishning yakunidan shaxsan manfaatdor ekanligini har doim hisobga olish zarur. Kuchli ruhiy iztiroblar ta’sirida jabrlanuvchilar voqea tafsilotlarini eslashga doim ham qodir bo‘lavermaydilar, shu sababli ular bilan o‘tkaziladigan dastlabki so‘roqlar aksariyat hollarda keyingi so‘roqlar bilan taqqoslaganda ancha yuzaki bo‘ladi. Kuchli asabiy-ruhiy hayajonlanish (amneziya) tufayli jabrlanuvchining xotirasidan tergov qilinayotgan tajovuz bilan bog‘liq xotiralar chiqib ketishi ham mumkin. Bunga ko‘pincha jinoyat oqibatida jabrlanuvchining hushdan ketishi, uning boshi jarohatlanishi, yuziga urilishi, bo‘g‘ilishi, shok holatlari va hokazolar sabab bo‘lishi mumkin.
Jabrlanuvchilarni so‘roq qilayotganda har bir muayyan vaziyatda ruhiy iztiroblar sababini va ruhiy holatni belgilaydigan omillarni hisobga olish zarur. Jabrlanuvchini so‘roq qilishga shoshilmaslik (unga o‘zini bosib olish imkonini berish), biroq uni so‘roq qilishni haddan tashqari kechga ham surmaslik (voqea tafsilotlarini unutib qo‘yishi, chalkashtirib yuborishi, jinoyatchi va uning aloqalari tazyiqiga uchrashi mumkin) tavsiya etiladi. Agar jabrlanuvchini so‘roq qilishni kechga surish mumkin bo‘lmasa, uning ruhiy iztiroblari pasaygandan va vaqtinchalik pasaygan eslash qobiliyati tiklangandan keyin uni qayta so‘roq qilish nazarda tutilishi lozim.
uchraydi: 1) o‘ziga tahdid solgan xavf-xatar darajasini, hujum qilgan shaxsning bo‘yi va kuchini, jinoyat natijasida o‘ziga yetkazilgan zararni oshirib ko‘rsatish; 2) dastlabki ko‘rsatuvlarda mufassal ma’lumotlarning yo‘qligi, ularning umumiyligi; 3) yuz bergan voqeaning ayrim muhim holatlari tavsifida bo‘shliqlar mavjudligi; 4) voqealar rivoji xususida yanglishish, tafsilotlar, jinoyatning muayyan ishtirokchilari harakatlarining o‘rnini almashtirish.
274
Jabrlanuvchidan olingan ko‘rsatuvlarga baho berayotganda, ayrim hollarda u yuz bergan voqeaning ba’zi bir tafsilotlarini ataylab yashirishi, qisman yolg‘on ko‘rsatuvlar berishi, ko‘rsatuvlar berishdan bosh tortishi yoki dastlabki tergov jarayonida ularni o‘zgartirishi, shuningdek butunlay uydirma ma’lumotlarni berishi (masalan, tuhmat qilishi) mumkinligini hisobga olish zarur. Bularning barchasi jabrlanuvchining aybdor shaxslar, ularning yaqin aloqalari bilan alohida munosabatlari, ularning o‘ch olishidan qo‘rqish, manfaatdor shaxslarning qo‘rqitishlari, shuningdek o‘zining nomaqbul xulq-atvorini yashirishga urinish natijasi bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, jabrlanuvchining ko‘rsatuvlariga huquqni muhofaza qilish organlari yuz bergan voqeaning asl sababini aniqlashga, aybdor shaxslarni topish va jazolashga, uning shaxsiy xavfsizligini ta’minlash, kelgusi tajovuzlardan uni himoya qilishga qodir ekanligiga ishonmaslik ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bu holda jabrlanuvchini so‘roq qilish jarayonida yolg‘onga chek qo‘yish va haqqoniy ko‘rsatuvlar olishga qaratilgan taktik usullardan foydalanish lozim. Download 4.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|